«O κώδικας του Αρχιμήδη»

Η ιστορία του Παλίμψηστου του Αρχιμήδη είναι μυθιστορηματική. Ο μεγάλος μαθηματικός και μηχανικός έζησε στις Συρακούσες τον 3^ο αιώνα π.Χ., ωστόσο το συγκεκριμένο αντίγραφο έγινε από κάποιον άγνωστο γραφιά τον 10^ο αιώνα. Τρεις αιώνες αργότερα το αντίγραφο ξύθηκε για να δημιουργηθεί ένα τελείως διαφορετικό βιβλίο. Μοναχοί (κατά πάσα πιθανότητα στο μοναστήρι του Αγίου Σάββα ανατολικά της Βηθλεέμ) δίπλωσαν ύστερα τις σελίδες του βιβλίου και το μετέτρεψαν σε προσευχητάρι. Ευτυχώς, το ξύσιμο δεν ήταν τέλειο, και το 1906 το παλίμψηστο εμφανίστηκε στην Κωνσταντινούπολη, στα χέρια του Δανού φιλόλογου Γιόχαν Λούντβιχ Χάιμπεργκ, ο οποίος το μελέτησε και έκανε την πρώτη παγκόσμια δημοσίευση των έργων. Το παλίμψηστο θα εξαφανιστεί για το μεγαλύτερο μέρος του 20^ου αιώνα, μέχρι τις 29 Οκτωβρίου 1998 όταν, σε δημοπρασία στην οποία συμμετείχε ανεπιτυχώς το Ελληνικό Δημόσιο, κατακυρώνεται σε έναν ανώνυμο συλλέκτη. Η τιμή: 2 εκατομμύρια δολάρια. Είχε προηγηθεί δικαστικός αγώνας του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων εναντίον του Οίκου Δημοπρασιών Christies, επίσης ανεπιτυχής. Ο άγνωστος συλλέκτης φρόντισε να δοθεί το παλίμψηστο προς μελέτη στον εκλεκτό Γουίλιαμ Νόελ, διευθυντή του Μουσείου Τέχνης Walters της Βαλτιμόρης, και έναν από τους συγγραφείς του βιβλίου. Θα πρέπει να είμαστε μάλλον ευγνώμονες για την έκβαση τούτη. Ο Νόελ, μαζί με τον κλασικιστή Ρέβιελ Νετζ του Πανεπιστήμιου του Στάνφορντ, κατάφεραν με τις πιο σύγχρονες μεθόδους της τεχνολογίας, αλλά και τις γνώσεις της συγκριτικής φιλολογίας, να διαβάσουν τα χαμένα κείμενα και να μας προσφέρουν αυτό το ανεκτίμητο ντοκουμέντο αρχαίας σοφίας.

Ο «Κώδικας» είναι ένα από τα τρία βιβλία του Αρχιμήδη που είναι γνωστά, ωστόσο πολλά από τα μέρη του δεν είχαν μέχρι σήμερα πλήρως αποκωδικοποιηθεί. Συμπεριλαμβάνει επτά από τα έργα του Αρχιμήδη, εκ των οποίων «η μέθοδος επί των μηχανικών θεωρημάτων» και «το Στομάχιον» αποτελούν τα μοναδικά σωζόμενα αντίγραφα. Το παλίμψηστο περιέχει και έργα τρίτων, του πολιτικού Υπερείδη, ένα σχόλιο για τον Αριστοτέλη και ένα έργο του Αλέξανδρου του Αφροδισέα. Ωστόσο, είναι η μορφή του Αρχιμήδη, του πρώτου ίσως επιστήμονα στην ιστορία (με τη σύγχρονη έννοια της επιστήμης), που καθιστά το ενδιαφέρον της σύγχρονης αποκρυπτογράφησης απαράμιλλο.

Οι δύο Αμερικανοί συγγραφείς παίρνουν σειρά καθώς εναλλάσσουν κεφάλαιο με κεφάλαιο τις προσωπικές τους αφηγήσεις. Ο Νόελ εξηγεί το ιστορικό του παλίμψηστου, και τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιήθηκε η πολυφασματική απεικόνιση με ακτίνες Χ για να αποκαλυφθεί το ξεθωριασμένο κείμενο. Ο Νετζ περιγράφει τα μαθηματικά του Αρχιμήδη, και τη σημασία της αποκωδικοποίησής του για την ιστορία των μαθηματικών. Οι αρχαίοι Έλληνες προσέγγιζαν τα μαθηματικά με οπτικό τρόπο και κάθε προσπάθεια αποκρυπτογράφησης οφείλει να λαμβάνει υπόψη της την ιδιαιτερότητα αυτή. Τα διαγράμματα και οι επεξηγήσεις αποκάλυψαν μια σειρά από εντυπωσιακές επινοήσεις του μεγάλου μαθηματικού της Ελληνιστικής περιόδου, λύσεις σε προβλήματα που θα ανακάλυπταν ξανά μετά από αιώνες ο Νεύτωνας και ο Leibnitz χρησιμοποιώντας τον ολοκληρωτικό λογισμό.

Ξεχωρίζει επίσης η έννοια του απείρου, και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίστηκε από τον Αρχιμήδη. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν μια ανήσυχη σχέση με το άπειρο θεωρώντας το ταυτόσημο με την αταξία και το χάος. Ο Νετζ μας παρουσιάζει κείμενο του Αρχιμήδη που αναφέρεται στη σύγκριση δύο απείρων συνόλων, προτείνοντας ότι έχουν το ίδιο μέγεθος επειδή μπορούν να μπουν σε μια μονοσήμαντη αντιστοιχία. Σήμερα, οι μαθηματικοί χρησιμοποιούν την ίδια λογική για να εξετάσουν αν δύο σύνολα είναι ισοδύναμα σε μέγεθος. Η σημασία της ανακάλυψης αυτής είναι μεγάλη διότι, αν εξαιρέσει κανείς κάποιες ιδέες για το άπειρο που βασάνισαν το μυαλό του Γαλιλαίου, η ιδέα του απείρου επανήλθε στα σύγχρονα μαθηματικά δύο χιλιάδες χρόνια μετά τον Αρχιμήδη, χάρη στο μεγάλο Γερμανό μαθηματικό Γεώργιο Κάντωρ.

Μία ακόμα ανακάλυψη των μελετητών ήταν ο υπολογισμός του Αρχιμήδη για το εμβαδόν κάτω από μια παραβολή, και η ανάλυση ενός παιδικού παζλ με το όνομα Στομάχειον. Το τελευταίο, αν και πολλά σημεία δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί πλήρως, θεωρείται ως το μοναδικό σωζώμενο έργο αρχαιοελληνικών συνδιαστικών μαθηματικών.

Η άψογη μετάφραση του Τεύκρου Μιχαηλίδη δείχνει ιδιαίτερο μεράκι, προσοχή στη λεπτομέρεια, και μια πνευματική συγγένεια ανάμεσα σε συγγραφέα και μεταφραστή που λειτουργεί προς όφελος του αναγνώστη. Μπορεί να μην έχουμε το παλίμψηστο στην προθήκη ενός εκ των Μουσείων μας - να το καμαρώνουμε χωρίς να καταλαβαίνουμε πολλά - μπορούμε ωστόσο να διατρίψουμε στην πεμπτουσία του, μέσα από τις σελίδες του εξαιρετικού αυτού πονήματος.

Απόσπασμα από το βιβλίο

Με ούριο άνεμο δεν χρειάζονταν περισσότερες από δύο εβδομάδες για να φτάσει το πλοίο με το γράμμα του Αρχιμήδη από τις Συρακούσες στην Αλεξάνδρεια. Μετά τη θυσία του Ποσειδώνα, ένδειξη ευγνωμοσύνης για το ασφαλές ταξίδι, κάποιος θα μετέφερε τον κύλινδρο στον αποδέκτη του, εναποθέτοντάς τον στα ασφαλή χέρια του υπεύθυνου λόγιου και εραστή των κυλίνδρων, του Ερατοσθένη.

Προφανώς ο Ερατοσθένης θα τοποθέτησε την επιστολή του Αρχιμήδη στο τμήμα επιστημονικών έργων της βιβλιοθήκης ανάμεσα στους άλλους κυλίνδρους με τις πραγματείες του ίδιου συγγραφέα. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι παράγγειλε αμέσως αντίγραφα της επιστολής, αν λάβει κανείς υπόψιν του τη διατυπωμένη ελπίδα του Αρχιμήδη ότι οι επερχόμενες γενεές θα διάβαζαν την επιστολή του. Ενδεχομένως ένα από τα αντίτυπα θα τοποθετήθηκε στον ναό του Σαράπιδος.