H ανακάλυψη της θηλυκότητας

Σήμερα θεωρούμε την ιδέα της θηλυκότητας δεδομένη, κι ας την ερμηνεύει ο καθ΄ ένας με όποιον τρόπο θέλει. Αν σας ρωτούσα τι είναι πιθανόν να μου απαντούσατε ότι αποτελεί την πεμπτουσία του γυναικείου φύλου, το je ne sais quoi που κάνει τις γυναίκες να διαφέρουν από τους άντρες, συμπληρωματικές μεν αλλά και ανταγωνιστικές προς αυτούς, και μερικές φορές σχεδόν από άλλο πλανήτη. Μόνο που η θηλυκότητα – σαν τον αέρα ή το νερό – δεν είναι καθόλου μα καθόλου χειροπιαστή. Ξεφυλλίστε το περιοδικό που κρατάτε στα χέρια σας, ρίξτε μια ματιά στις διαφημίσεις, στα μοντέλα που ποζάρουν και θα δείτε τις πολλές και διαφορετικές εκδοχές του θηλυκού τον 21^ο αιώνα. Η μοντέρνα γυναίκα έχει τόσα πρόσωπα και τόσες εκδοχές όσες ορίζουν η φαντασία του κάθε στιλίστα, αλλά και του κάθε ποιητή, συγγραφέα, ψυχολόγου ή καλλιτέχνη.

Δεν ήταν πάντα έτσι. Υπήρχε μια εποχή που η ιδέα της θηλυκότητας δεν υπήρχε καν. Θα πρέπει κανείς να ανατρέξει στην ιστορία της τέχνης για να αναδιφήσει πότε και με ποιόν τρόπο η ανθρωπότητα ανακάλυψε – κυριολεκτικά – την έννοια του θηλυκού που έχουμε σήμερα: την άστατη, απρόβλεπτη, ανείπωτα μυστηριώδη και τυραννικά ποθητή, ιδεατή γυναίκα. Θα πρέπει να πάμε πίσω στην Αρχαία Ελλάδα, εκεί που γεννήθηκε η κοσμική τέχνη.

Στην αυστηρά ανδροκρατούμενη κοινωνία της αρχαϊκής και κλασσικής εποχής οι γυναίκες περιορίζονταν στο ρόλο είτε της παρθένας (πριν το γάμο) είτε της παντρεμένης μητέρας-δέσποινας, αμφότεροι ρόλοι καθορισμένοι απόλυτα από τους άντρες-κηδεμόνες τους, τον πατέρα ή τον σύζυγο. Το ερωτικό ιδεώδες ήταν οι νεαροί άρρενες έφηβοι, στους οποίους οι άντρες έβλεπαν να αντικατοπτρίζεται το είδωλό τους, ένα είδωλο με τέλειες αναλογίες και θεϊκές ικανότητες. Για αιώνες, τα μόνα γυμνά αγάλματα απεικονίζουν άρρενες θεούς ή ημίθεους ή κούρους, νεαρά δηλαδή αγόρια. Οι κόρες ήταν πάντα ντυμένες, με στενές λεκάνες και σχεδόν ανύπαρκτα στήθη, να μοιάζουν με ευνουχισμένους άντρες, με ατελή όντα, όπως άλλωστε ήταν και η αντίληψη της κοινωνίας για αυτές. Φυσικά, κάτω από τα προσχήματα σιγόβραζε μια άλλη πραγματικότητα, που εκδηλωνόταν πότε-πότε, σε μια Λυσσιστράτη του Αριστοφάνη ή μια Μήδεια του Ευριπίδη. Για τους αρχαίους Αθηναίους ωστόσο ήταν ακατάληπτο μια καθωσπρέπει κι ευπρεπής γυναίκα –μια μη-εταίρα δηλαδή – να θεωρηθεί ως αντικείμενο ερωτικού πόθου. Αν και προστάτιδα του έρωτα ήταν μια θηλυκή θεότητα, η Αφροδίτη, ο Έλληνας αρσενικός θαύμαζε την αρρενωπότητα και το σφρίγος, και η λέξη «έρωτας» αφορούσε κατά κανόνα σχέσεις ανάμεσα σε άντρες.

Μέχρι που ήρθε στο προσκήνιο ένας μεγάλος επαναστάτης της τέχνης, ο Πραξιτέλης και έκανε το εντελώς αδιανόητο: όχι μόνον έγδυσε τη θεά του έρωτα, αλλά την κατέστησε αρχέτυπο για όλες τις γυναίκες του κόσμου από τον 4^ο αιώνα μέχρι σήμερα.

Το να γδύσεις τη θεά χρειαζόταν πολλά κότσια. Σύμφωνα με το μύθο, η Αφροδίτη προστάτευε τη γύμνια της, και ο θνητός που από λάθος ή απερισκεψία την έπαιρνε μάτι πέθαινε επί τόπου. Η Αφροδίτη του Πραξιτέλη αναδύεται από το λουτρό της σφίγγοντας με το αριστερό της χέρι ένα ιμάτιο που δεν κρύβει τίποτα ενώ με το δεξί προσπαθεί να κρύψει κάπως τα απόκρυφά της. Είναι μια αισθησιακή και χειροπιαστή γυναίκα, ένα απόλυτο θηλυκό, απαλλαγμένο από σεμνοτυφίες, προκλητικό και απαράμιλλο. Είναι επίσης άκρως επικίνδυνη. Στέκεις, εσύ ο θνητός, και την βλέπεις, ξαφνιάζεσαι όπως ξαφνιάζεται κι εκείνη, μόνο που εκείνη είναι θεά. Θα σε αφήσει άραγε να ζήσεις, να την πλησιάσεις και να ενωθείς ερωτικά μαζί της, ή θα σε μετατρέψει σε στήλη άλατος; Το κορμί της Αφροδίτης του Πραξιτέλη δεν έχει καμιά σχέση με τα ατελή αρσενικοθήλυκα της εποχής της. Σε κάθε εκατοστό του κορμιού της αποκαλύπτεται η απαγορευμένη δύναμη του ερωτικού πάθους. Ο μεγάλος γλύπτης σε μια στιγμή θεϊκής έμπνευσης, έπλασε, κυριολεκτικά, τη γυναίκα.

Η γυμνή θεά του, στην αρχή σόκαρε του συντηρητικούς Αθηναίους. Όμως πολύ γρήγορα τους κέρδισε, και με τον καιρό κατέκτησε ολάκερο τον κόσμο, τα μυαλά και τα όνειρά όλων μας. Από τότε, η γυμνή θεά του έρωτα είναι η κάθε γυναίκα.