Tuesday, October 20, 2009

Επιστήμη και Λογοτεχνία

Ένα όνειρο

Φανταστείτε πως κοιμάστε βαθιά και μπαίνετε σε ένα ολοζώντανο όνειρο τόσο έντονο που θα το θυμάστε πολύ καλά όταν ξυπνήσετε. Σε αυτό το όνειρο, βρίσκεστε σε ένα μέρος που μοιάζει με τα ερείπια μιας μεγαλειώδους πόλης από το μακρινό παρελθόν. Δεν υπάρχει κανείς τριγύρω για να ζητήσετε πληροφορίες, μόνο εσείς και τα βουβά ερείπια - υπολείμματα κτιρίων, ανοιχτοί χώροι που θα μπορούσαν να ήταν κάποτε αγορές ή πλατείες ή τόποι προσγειώσεως ιπτάμενων μηχανών, και σκαλισμένα μονοπάτια που θα μπορούσαν να ήταν δρόμοι ή ξεραμένα κανάλια νερού ή οτιδήποτε. Τίποτα δεν είναι οικείο σε αυτό το μέρος. Είναι η πόλη –αν όντως αυτό είναι μία πόλη- των μυστηρίων.

Καθώς προχωράτε, σαστισμένοι, παραξενευμένοι και ταυτόχρονα γεμάτοι από θαυμασμό, σκοντάφτετε πάνω σε ένα γνώριμο αντικείμενο. Επιτέλους, κάτι που αναγνωρίζετε. Εκεί, στα πόδια σας, βρίσκεται ένα βιβλίο! Είστε πραγματικά πολύ τυχερός άνθρωπος. Το σηκώνεται με ανυπομονησία. Με κομμένη ανάσα το ανοίγετε ελπίζοντας για απαντήσεις. Καθώς όμως ξεφυλλίζεται τις σελίδες του, ο αρχικός σας ενθουσιασμός μειώνεται γρήγορα και στο τέλος εξαφανίζεται εντελώς. Δυστυχώς, το βιβλίο είναι γραμμένο με ένα απολύτως ακατανόητο αλφάβητο. Οι απαντήσεις τις οποίες ελπίζατε να βρείτε παραμένουν άπιαστες.

Ωστόσο, επειδή είστε ένα ευφυές και επίμονο άτομο, όχι κάποιος που τα παραδίδει τα όπλα τόσο εύκολα, κάθεστε κάτω και ξεκινάτε να μελετάτε το βιβλίο με τρόπο μεθοδικό. Το ένστικτό σας σας λέει ότι το βιβλίο αυτό μπορεί να κρύβει το μυστήριο της πόλης. Ότι οι ακατανόητες λέξεις μπορεί να αφηγούνται την ιστορία που θα γεμίσει τα κενά. Αν κατορθώνατε να αποκωδικοποιήσετε το αλφάβητο και διαβάσετε το βιβλίο, θα είχατε την εξήγηση: θα γνωρίζατε πού είστε και πώς φτάσατε ως εκεί, ποιος ήταν εκεί πριν από εσάς και, ίσως πιο σημαντικό, γιατί η πόλης καταστράφηκε. Γιατί, τελικά, είναι αυτό το τελευταίο που σας ενδιαφέρει πιο πολύ. Ίσως η πόλη με τα κενά να μην είναι το παρελθόν, αλλά το μέλλον. Αλλά τότε, η αναζήτησή σας σταματά ξαφνικά και ξυπνάτε.

Γρήγορα, πριν το όνειρο - αιθέρια καθώς είναι τα όνειρα, ασταθή στη σύστασή τους, αναξιόπιστα στην αφοσίωσή τους - σβηστεί από τη μνήμη, τρέχετε να γράψετε αυτό που είδατε στις περιπλανήσεις του νου σας. Διαβάζετε και ξαναδιαβάζετε αυτό που γράψατε. Ξαναζείτε το όνειρό σας. Αν μόνο δεν ήσασταν τόσο σίγουρος ότι ονειρευόσασταν! Το όνειρό σας ήταν τόσο πραγματικό, και όσο πιο πολύ διαβάζετε γι’ αυτό, τόσο πιο αληθινό γίνεται. Αν κάποιος άλλος διάβαζε αυτό που γράψατε, πιθανόν να είχε πειστεί ότι δεν είσαστε ένας ονειροπόλος, αλλά ένας παραμυθάς, ή ένας δημιουργός μύθων, ή ένας αρχαιολόγος, ή ένας ιατροδικαστής ή – τελικά - ένας αναζητητής της αλήθειας υπό οποιαδήποτε αμφίεση.

Ένα μυθιστόρημα

Στο μυθιστόρημα του Χόρχε Βόλπι «Αναζητώντας τον Κλίνγκσορ», το κωδικοποιημένο βιβλίο είναι το βιβλίο της Φύσης. Τα ακατανόητα γράμματα είναι πρωτόνια, ηλεκτρόνια και ουδετερόνια, ο πολύχρωμος ζωολογικός κήπος των στοιχειωδών σωματιδίων. Το όνειρο εξελίσσεται μέσα στην αρχή της απροσδιοριστίας του Χάιζενμπεργκ. Ως αναγνώστης, βρίσκετε τον εαυτό σας να ονειρεύεται μέσα στην ιστορία του Βόλπι.

Αφηγητής σας είναι ο Γκούσταβ Λινκς, μαθηματικός και αυτόπτης μάρτυς της απίστευτης επανάστασης της Φυσικής που συνέβη κυρίως στη Γερμανία ανάμεσα στο τέλος του 19ου αιώνα και την αρχή του 20ού. Η Νέμεσίς του είναι ένας νεαρός φυσικός και αξιωματικός της Αμερικανικής αντικατασκοπείας, με το πολλά υποσχόμενο όνομα Φράνσις Μπέικον.

Μερικές φορές η αφήγηση – το όνειρό σας ως αναγνώστη- γλιστράει τόσο ανεπαίσθητα ανάμεσα στον Μπέικον και στον Λινκς, σαν αυτοί οι δύο χαρακτήρες να ήταν τελικά ένας. Ο περίεργος δυισμός επιμένει σε όλη τη διάρκεια της πλοκής.

Μην ξεχνάτε, βρίσκεστε στα παράδοξα τοπία της κβαντικής ταχυδακτυλουργίας του Χάιζενμπεργκ, όπου τίποτα δεν μπορεί να καθοριστεί με ακρίβεια. Πρέπει να αποδεχτείτε το αμφίρροπο, την απροσδιοριστία της πραγματικότητας.

Οι ήρωες του Βόλπι είναι υπό αυτή την έννοια πολύ αληθινοί, όλη η κουστωδία –Αϊνστάιν, Μπορ, Κουρτ Γκεντλ, Νέιμαν, Σρόντινγκερ – τα μέλη ενός τάγματος θρυλικών σύγχρονων ιπποτών που αναζητούν την Τελική Απάντηση, την Αλήθεια, το Άγιο Δισκοπότηρο.

Ο Κλίνγκσορ, το κωδικό όνομα του διαρκώς ξεγλυστρώντα κακού, αυτόν που ο Μπέικον αναζητεί με μονομανία μαζί με την αμερικάνικη κυβέρνηση – για να μην αναφερθούμε και στους σοβιετικούς- είναι ένας ήρωας που τον μοιράζεται ο Βόλπι με τον Βάγκνερ. Ο Κλίνγκσορ, μια σκανδιναβική ενσάρκωση του κακού που γνωρίζει τα πάντα, ένας εωσφόρος του αρκτικού κύκλου που πρωταγωνιστεί στον «Πάρσιφαλ», είναι επίσης το κωδικό όνομα του μυστηριώδους επικεφαλής της επιστημονικής ερευνητικής προσπάθειας των Ναζιστών.

Ακόμα ένας δυισμός, άλλη μία ιστορία τυλιγμένη μέσα σε μια άλλη ιστορία, άλλο ένα βιβλίο μέσα σε ένα βιβλίο, πολλαπλότητες που αντανακλώνται και αυτό-αντανακλώνται επ’ άπειρον.

Σημειώστε παρακαλώ, ότι μέχρι σήμερα επιμένει μια φήμη ότι ο Φράνσις Μπέικον, αυτός που διατύπωσε την επιστημονική μέθοδο, ήταν στην πραγματικότητα το alter ego του συγγραφέα Γουίλιαμ Σαίξπηρ. Θα μπορούσαν οι μυθιστορηματικοί χαρακτήρες Φράνσις Μπέικον και Γκούσταβ Λινκς να είναι δύο διαφορετικές εκφάνσεις του ίδιου προσώπου; Σαν τη διττή φύση του φωτός, θα μπορούσε να ήταν ο ένας το κύμα και ο άλλος το σωματίδιο; Μοιάζουν να μοιράζονται πολλά κοινά πάθη, κυρίως με γυναίκες, δημιουργούν δεσμούς με παρόμοιο και συχνά τραγικό τρόπο, εκπέμπουν ισοδύναμα φωτόνια απογοήτευσης, διατρέχουν την ιστορία δίχως να αγγίζονται από τα γεγονότα της, διαφεύγοντος παρά τρίχα από το οτιδήποτε συμβαίνει γύρω τους, συμπεριλαμβανομένων των βομβών που ενίοτε πέφτουν, μέχρι το τελευταίο κεφάλαιο, όταν ο Λινκς, επιταχυνόμενος ανεξέλεγκτα με την ταχύτητα του φωτός χτυπά πάνω στον τοίχο του πεπρωμένου και αποσυντίθεται. Ίσως όχι τόσο απρόβλεπτα, ο Μπέικον εξαφανίζεται στιγμιαία επίσης.

Ένας ονειρότοπος για επιστήμονες

Από πού ήρθαν ο Λινκς και ο Μπέικον; Από πού έρχονται οι ιστορίες; Υπάρχουν έξω από τον νου του συγγραφέα; Και αν ναι, πού; Ανακαλύπτονται τάχα μέσω της εμβάπτισης σε ένα πλατωνικό τοπίο ιδανικών μορφών, ή εφευρίσκονται με τον ίδιο τρόπο, όπως για παράδειγμα, ο ηλεκτρικός λαμπτήρας; Είναι η εγκεφαλική λειτουργία του επιστήμονα παρόμοια με εκείνη του ποιητή, όταν συνθέτουν τα αντίστοιχα έργα τους;

Οι δύο πολιτισμοί (The Two Cultures is the title of an influential 1959 Rede Lecture by British scientist and novelist C.P. Snow.) , φαινομενικά ανόμοιοι και αποκλείοντας ο ένας τον άλλον, πήραν διαζύγιο πριν από πολλούς αιώνες. Ο Πλάτων θα συναινούσε. Στην Πολιτεία του δίνει οδηγίες για τον αποκλεισμό των ποιητών από την πολιτισμένη κοινωνία (ενώ απρόθυμα επιτρέπει μόνο την περιστασιακή ανάγνωση του Όμηρου). Ο Καρτέσιος παγιώνει το διαζύγιο ακόμα περισσότερο, δηλώνοντας ότι οι επιστήμονες ασχολούνται με την ύλη, το res extensa και οι ποιητές, οι συγγραφείς κλπ (και οι ιερείς, η άλλη μεγάλη κατηγορία παραμυθάδων), με το πνευματικό ή αυτό που φανταζόμαστε, το res cogitans.

Στην αρχή του 21ου αιώνα, αυτό που φανταζόμαστε καταγράφεται με πολύχρωμα χρώματα σε τομογραφίες εγκεφάλων. Αυτό που φανταζόμαστε είναι τώρα ένα πράγμα, ένα μέλος του συνόλου των res extensa. Τα όνειρα είναι επιστημονικά αντικείμενα τα οποία μελετώνται με τον ίδιο τρόπο όπως τα χημικά μόρια. Σύντομα, με την περαιτέρω ανάπτυξη της τεχνολογίας των εγκεφαλικών τομογράφων, οι παρατηρητές των ονείρων στα πανεπιστημιακά εργαστήρια θα μπορούν να παρακολουθούν τα όνειρα στο επίπεδο της συγκέντρωσης νευροδιαβιβαστών και ηλεκτροχημικών ώσεων. Δεν χρειάζεται όμως να περιμένουμε αυτό το εγγύς μέλλον. Με ασφάλεια μπορούμε σήμερα να συμπεράνουμε ότι αυτός που φαντάζεται (ο επιστήμονας ή ο συγγραφέας) και αυτό το οποίο φαντάζεται (η θεωρία ή το μυθιστόρημα) είναι όλα πράγματα. Με αυτήν την έννοια, η επιστήμη και η τέχνη ξαναανακάλυψαν ο ένας τον άλλον με έναν μεταμοντέρνο, κονστρακτιβιστικό, υπερ-υλιστικό τρόπο. Αυτή η καταπληκτική σκέψη επιβεβαιώνει κάτι που ήδη ξέραμε, ότι δηλαδή οι επιστήμονες λένε επίσης ιστορίες. Η εξελικτική θεωρία είναι μία αφήγηση της ζωής στη γη, από τότε που υπήρχαν μόνο άβουλα μεγαλομόρια μέχρι τις μέρες μας όπου κάποιοι συγκεκριμένοι πολυκύτταροι οργανισμοί που οδηγούν αυτοκίνητα και επενδύουν σε χρηματαγορές καταστρέφουν το περιβάλλον σε μια επίδειξη μεγαλομανούς αυτοκαταστροφής.

Η γεωλογία μας λέει μια ιστορία για τον σχηματισμό των ηπείρων και εξηγεί με αυτόν τον τρόπο τη σύνθεσή τους, τη μορφολογία τους, τις πετρελαιοπηγές, αλλά και διάφορα ενοχλητικά φαινόμενα όπως εκρήξεις ηφαιστείων και σεισμοί. Η κοσμολογία εξυφαίνει μια ακόμα μεγαλύτερη σε διάρκεια και εύρος ιστορία, σχετικά με το σύμπαν, πώς προέκυψε όλος αυτός ο πολύπλοκος διάκοσμος των αστέρων και των γαλαξιών από μία καυτή σούπα ενέργειας.

Επιστήμη: ιστορίες μέσα σε ιστορίες, όνειρα μέσα σε όνειρα, πράγματα περί πραγμάτων, εγκεφαλικές περιοχές που αναβοσβήνουν σε μία οθόνη, ντοπαμίνη, σεροτονίνη, όσμωση, μία χημική λειτουργία της συνείδησης. Λογοτεχνία: το ίδιο.

Το πρόβλημα με αυτή την εξισωτική ιδέα ωστόσο, είναι ότι καταργεί τις διαφορές. Το τεχνητό διαζύγιο δεν υπάρχει πια - ζήτω!- και οι αφηγήσεις των δύο πολιτισμών έχουν ξαναενωθεί. Ωστόσο, όπως και ένας μαθητής του Δημοτικού θα μπορούσε να επιβεβαιώσει, τα μυθιστορήματα δεν είναι επιστήμη και η επιστήμη δεν είναι ένα μυθιστόρημα. Αν η επιστήμη και τα μυθιστορήματα ήταν ένα και το αυτό, δεν θα είχαμε ούτε αεροπλάνα, ούτε τηλέφωνα, ή αντιβιοτικά. Η Γη θα έμοιαζε με όποιον τρόπο θέλαμε, επίπεδη, σφαιρική, σαν κουλουράκι, και τα πουλιά, μερικές φορές, θα μιλούσαν και θα προφήτευαν το μέλλον. Θα ζούσαμε μέσα στη φαντασία κάποιου χωρίς προκαθορισμένους φυσικούς νόμους, όπου τα πάντα θα μπορούσαν να συμβούν οποιαδήποτε στιγμή. Τα θαύματα θα ήταν στην ημερησία διάταξη. Ευτυχώς, η εμπειρία μας λέει ότι δεν συμβαίνουν όλα αυτά. Και δυστυχώς, οι εγκεφαλικοί τομογράφοι μας προσφέρουν, τελικά, μόνο ανακεφαλαιωμένες κοινοτοπίες.

Στην πραγματικότητα, δεν είναι μόνο κοινότοπο, αλλά και τελείως λάθος να συμπεραίνουμε ότι οι αφηγήσεις των επιστημόνων και οι αφηγήσεις των συγγραφέων είναι ουσιαστικά ισοδύναμες με τον ίδιο τρόπο που το νερό είναι ουσιαστικά το ίδιο με τον πάγο. Υπάρχει ένα σύνορο, πρέπει να είμαστε σίγουροι γι’ αυτό. Αλλά πού είναι αυτό το σύνορο; Και από τι είναι φτιαγμένο;

Εάν οι ονειρότοποι της επιστήμης είναι διαφορετικοί από τους ονειρότοπους της λογοτεχνίας, τότε πρέπει να βρίσκονται σε τελείως διαφορετικές διαστάσεις. Θα πρέπει να υπάρχει ένα μοναδικό στοιχείο πεμπτουσίας που διαφοροποιεί αυτές τις διαφορετικές κατηγορίες ονειρότοπων πέρα πάσης αμφιβολίας.

Θεωρώ ότι αυτό το στοιχείο υπάρχει. Ονομάζεται πείραμα.

Μέσα στους άπειρους ονειρότοπουςτης φαντασίας υπάρχει μόνο ένας πεπερασμένος αριθμός στους οποίους μπορεί να λειτουργήσει η πειραματική μέθοδος. Αυτοί είναι οι ονειρότοποι των επιστημόνων. Πουθενά αλλού, σε κανέναν άλλον χώρο λογοτεχνικής αφήγησης δεν μπορείς να σχεδιάσεις και να εκτελέσεις πειράματα. Μόνο στους ονειρότοπους που τα πειράματα έχουν έννοια φτιάχνονται επιστημονικές ιστορίες, οι οποίες δοκιμάζονται και εξιστορούνται.

Το εργαστήριο που μοιραζόμαστε

Οι συγγραφείς δεν είναι πειραματιστές, όχι με τον ίδιο τρόπο που είναι οι επιστήμονες. Η λογοτεχνία γίνεται πιστευτή με διαφορετικό τρόπο, δίχως την ανάγκη να αποδείξει ότι οι ιστορίες της είναι όντως έτσι. Απλά φανταστείτε ανθρώπους να φεύγουν από το θέατρο γιατί δεν μπορούν να πιστέψουν ότι οι ηθοποιοί είναι αυτοί που λένε ότι είναι σε ένα έργο. Η αναστολή της δυσπιστίας που απολαμβάνει ένα καλό μυθιστόρημα, ή ένα καλό θεατρικό έργο, δεν χαρίζεται ποτέ σε μια επιστημονική θεωρία. Στην περίπτωση της θεωρίας, το αντίθετο είναι αληθινό. Η αμφιβολία κυβερνά. Ο Πόπερ έχει προτείνει ότι οι επιστημονικές θεωρίες πρέπει να είναι διαψεύσιμες για να τους επιτρέπεται να φέρουν επάξια το όνομά τους. Τα μυθιστορήματα δεν χρειάζεται να είναι έτσι. Δεν μπορείτε να αποδείξετε ότι ο Λινκς ή ο Μπέικον δεν υπήρξαν ποτέ. Όχι μόνο είναι αδύνατον να αποδείξετε ότι ο Βόλπι λέει ψέματα, αλλά δεν έχει και καμία απολύτως σημασία.

Και όμως, αν και διαφορετικοί οι ονειρότοποι των συγγραφέων και των επιστημόνων τέμνονται. Και οι συγγραφείς και οι επιστήμονες, ανήκοντες στο ίδιο ζωικό είδος, με εγκεφάλους καλωδιωμένους με παρόμοιο τρόπο και υποκείμενους στα όρια που θέτουν οι αισθήσεις, μοιράζονται πολλά. Πάνω από όλα, μοιράζονται την ίδια μέθοδο αφήγησης. Και τα μυθιστορήματα και οι επιστημονικές θεωρίες προχωρούν μέσα από διαδοχικές υποθέσεις, αποτυχίες, επαγωγές και διαισθήσεις. Στο τέλος ωστόσο, ένας συγγραφέας παίρνει το Νόμπελ επειδή είπε ψέματα που αποκάλυψαν μια εσωτερική αλήθεια, ενώ ένας επιστήμονας επειδή είπε αλήθειες που αποκάλυψαν το βάθος της συλλογικής μας άγνοιας ή - αν προτιμάτε - τα εσωτερικά ψέματα που μας στοιχειώνουν.

Και η επιστήμη και η λογοτεχνία μοιράζονται το εργαστήριο που ονομάζεται φαντασία, οι ιδέες είναι οι κάτοικοι στον νου και των επιστημόνων και των μυθιστοριογράφων, οι συνεχείς τους μεταλλάξεις και μεταμορφώσεις το υλικό που τροφοδοτεί τους εγκεφάλους τους για να παράξουν το έργο τους.

Μέσα σε αυτό το κοινό εργαστήρι, συχνά ανακαλύπτουν και οι δυο τους την ίδια τελικά αλήθεια. Σαν τον Κλίνγκσορ και το Γκρααλ, όπως η Φυσική και Θεωρία του Παντός, όπως το μυθιστόρημα του Βόλπι και κάθε μυθιστόρημα ή επιστημονική θεωρία, ένα μονοπάτι διανοίγεται εκεί που δεν υπήρχε τίποτα πριν, ένας δρόμος ανακαλύπτεται μέσα στο σκοτάδι, μια ιστορία λέγεται, για να συμπληρώσει τα κενά και να προσφέρει απαντήσεις σε αναπάντητα ερωτήματα, για να φτάσει τελικά στο τελικό κενό που πάντα μας αναμένει κουλουριασμένο μέσα στον πυρήνα της κάθε ιστορίας.

Και σε αυτό το τελικό, πυρηνικό κενό, τόσο οι μυθιστοριογράφοι όσο και οι συγγραφείς θα βρίσκουν πάντα την αρχή μιας ακόμα ιστορίας.

Διάλεξη επ’ ευκαιρία της επίσκεψης του Χόρχε Βόλπι στην Αθήνα (11.12.07)

No comments:

Post a Comment