Friday, February 5, 2010

Το IQ των έξυπνων αποφάσεων

Μήπως ανήκετε σε εκείνες που απαιτούν το μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα, είτε αποφασίζετε πού να πάτε διακοπές είτε πού να φάτε το μεσημέρι; Πού όταν, για παράδειγμα, χρειάζεται να κάνετε μια μικρή αλλαγή στο στιλ σας ξοδεύετε αρκετό χρόνο μελετώντας επισταμένως τα περιοδικά μόδας, επισκεπτόμενες συστηματικά τις βιτρίνες και δοκιμάζοντας ουκ ολίγα μοντελάκια μέχρι να βρείτε, επιτέλους, εκείνο που σας ταιριάζει; Και που, όταν τελικά επιλέξετε και αποχωρείτε από το μαγαζί με γεμάτες τσάντες στα χέρια, αναρωτιέστε αν όντως πήρατε τη σωστή απόφαση και αν η επιλογή σας ήταν η καλύτερη δυνατή; Αν ναι, τότε έχετε προσβληθεί από την πιο διαδεδομένη και παράδοξη «ασθένεια» της εποχής μας: από την «τυραννία των πολλών επιλογών».

Ο διάσημος Αμερικανός ψυχολόγος Barry Schwartz στο βιβλίο του «Το παράδοξο των επιλογών» ισχυρίζεται ότι οι εξαιρετικά πολλές επιλογές που έχουμε στις ανεπτυγμένες, καταναλωτικές κοινωνίες, αποτελούν την κυριότερη αιτία της επιδημίας κατάθλιψης που μας μαστίζει. Όχι μόνον μας παραλύουν ψυχικά, αλλά μας κάνουν να αισθανόμαστε λιγότερο ικανοποιημένοι, ακόμα κι όταν τελικά παίρνουμε μια απόφαση, υπονομεύοντας έτσι την ευτυχία μας. Κι αυτό διότι οι περισσότεροι από εμάς είμαστε «μεγιστοποιητές» - προσπαθούμε δηλαδή να επιλέξουμε πάντα το καλύτερο δυνατόν, με κίνδυνο τελικά να μην αποφασίσουμε για τίποτα. Οι μεγιστοποιητές ξοδεύουν πολύ χρόνο ανησυχώντας για τις διαφορές, όσο μικρές και να είναι. Σε μια καταναλωτική κοινωνία όπου υπάρχουν παντού επιλογές, οι μεγιστοποιητές υποφέρουν από την ανικανότητά τους να αναγνωρίζουν πότε μια εναλλακτική λύση είναι αρκετά καλή.

Μια φίλη μου προσπαθεί εδώ κι ένα χρόνο να τελειώσει το σπίτι της αλλά δεν το καταφέρνει διότι αλλάζει διαρκώς γνώμη. Επειδή ακριβώς υπάρχουν τόσες πολλές επιλογές– σε πλακάκια, ξύλινα πατώματα, χερούλια, είδη υγιεινής, έπιπλα, κλπ – οι προσδοκίες που έχει για το τελικό αποτέλεσμα είναι τόσο υψηλές που…καμία από τις επιλογές της δεν την ικανοποιεί απόλυτα. Στο τέλος έχει καταλήξει να κατηγορεί τον εαυτό της για τα λεφτά που έχει ξοδέψει ράβοντας και ξηλώνοντας. Σκέφτεται μάλιστα να ζητήσει τη βοήθεια ψυχοθεραπευτή. Και υπάρχουν κι άλλες ψυχές εκεί έξω που βασανίζονται από το πλήθος των επιλογών τους, για το ποια δουλειά να κάνουν, σε ποιο σχολείο να πάνε τα παιδιά τους, ή ποιόν να παντρευτούνε. Κι εδώ βρίσκεται μια ακόμα ειρωνεία: όσο πιο πετυχημένη επαγγελματικά είστε τόσο περισσότερες επιλογές έχετε, και άρα τόσο πιο ευάλωτη στην τυραννία τους.

Ευτυχώς, υπάρχει λύση. Μια δεύτερη κατηγορία τρόπου λήψης αποφάσεων η οποία φέρνει μεγαλύτερη ικανοποίηση: η «βελτιστοποίηση», ένας όρος που αναφέρεται στην πράξη της επιλογής μιας εναλλακτικής λύσης που είναι απλώς επαρκής για να ικανοποιήσει έναν σκοπό. Οι «βελτιστοποιητές» ψάχνουν μέχρι να βρουν κάτι αρκετά καλό, και έπειτα σταματούν την έρευνα. Είναι αποφασιστικοί, δεν κοιτάζουν πίσω και μετανιώνουν ελάχιστα, ακόμη και για τα λάθη τους. Όπως λέει η παροιμία, το τέλειο είναι ο εχθρός του καλού. Το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα ενός βελτιστοποιητή είναι ένας χρηματιστής ο οποίος πρέπει να πάρει εκατοντάδες αποφάσεις καθημερινά και δεν έχει τον χρόνο να σκεφτεί δεύτερη φορά.

Ο ψυχολόγος Barry Schwartz, ο οποίος εκλαΐκευσε τον διαχωρισμό ανάμεσα στους μεγιστοποιητές και τον βελτιστοποιητές, έχει τονίσει ότι οι βελτιστοποιητές είναι, κατά μέσο όρο, πιο ευτυχισμένοι από τους μεγιστοποιητές. Στην παλιά καλή εποχή, όταν πήγαινες στο μπακάλη και το μόνο που μπορούσες να αγοράσεις ήταν τυρί φέτα και ρέγκες, ήμασταν όλοι βελτιστοποιητές. Στη σύγχρονη εποχή των σουπερμάρκετ και των ντελικατέσεν - σε όλα τα επίπεδα της ζωής - είναι εύκολο να χάσεις το μπούσουλα και, τελικά, να μείνεις νηστικός. Μην με παρεξηγείτε. Πιστεύω ακράδαντα ότι η εποχή μας είναι καλύτερη από τις προηγούμενες. Η υλική ευμάρεια είναι σίγουρα προτιμότερη από την ανέχεια και τη φτώχια. Σε αυτό δεν υπάρχει καμία αμφιβολία. Όμως θα πρέπει να μάθουμε τον τρόπο για να διαχειριστούμε έξυπνα τις επιλογές που μας προσφέρονται. Ίσως το μυστικό της ευτυχίας είναι να χαμηλώσουμε κάπως τις προσδοκίες μας. Να μην περιμένουμε την απόλυτη ικανοποίηση από τις επιλογές μας, από τη δουλειά μας, από το εστιατόριο που αποφασίσαμε να φάμε, από το σύντροφό μας, από τους φίλους μας, από τα παιδιά μας. Να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να εκπλαγεί ευχάριστα από κάτι. Να αφήσουμε τη ζωή να μας ξαφνιάσει πού και πού. Ίσως το IQ των έξυπνων επιλογών είναι να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να μην είναι απολύτως τέλειος.