Ο διαβήτης του Πλάτωνα

Α. Ο Γεωμέτρης θεός

Αεί ο Θεός ο Μέγας γεωμετρεί, το κύκλου μήκος ίνα ορίση διαμέτρω, παρήγαγεν αριθμόν απέραντον, καί όν, φεύ, ουδέποτε όλον θνητοί θα εύρωσι

Δεν ξέρω αν στα σημερινά σχολεία οι δάσκαλοι αναφέρουν ακόμα στα παιδιά αυτόν τον μνημονικό κανόνα για την εύρεση των πρώτων 22 δεκαδικών αριθμών του αριθμού π – αλλά όσοι από εσάς είστε της γενιάς μου σίγουρα θα τον θυμάστε. Κι επειδή είστε της γενιάς μου τότε μάλλον καταλαβαίνετε και τι λέει ο αρχαιοπρεπής αυτός κανόνας στη σημερινή λαλιά. Μοιάζει λίγο με κατάρα, ή με ειρωνεία. Ο θεός που έφτιαξε το σύμπαν ως μέγας γεωμέτρης έφτιαξε έτσι τον κύκλο που να μην μπορεί ο άνθρωπος ποτέ να τον μετρήσει. Πράγματι, ένας κύκλος με διάμετρο 1 έχει περιφέρεια ίση με π – ίση δηλαδή με έναν αριθμό που δεν γνωρίζουμε εν ολοκληρία του, και που δεν θα μπορέσουμε ποτέ να μάθουμε πού τελειώνει.

Ο Θεός ο Μέγας είναι ένα γεωμετρικό πειραχτήρι, όπως ανακάλυψαν προς μεγάλη τους απελπισία και οι Δήλιοι τον 5^ο και 4^ο αιώνα π.Χ.. Τους μήνησε τότε ο Θεός πως αν ήθελαν να γλιτώσουν από το μίασμα, το λοιμό και τον αφανισμό, έπρεπε να διπλασιάσουν τον κυβικό βωμό του.

Ο Γιάννης Γρηγοράκης εμπνέεται από το Δήλιο πρόβλημα για να πει μια ιστορία που κινείται σε δύο εποχές και ταλαντεύεται ανάμεσα σε δύο αντιφατικές ιδέες. Αυτά όμως σε λίγο.

Ας επιστρέψω ξανά στον σκανδαλιάρη Απόλλωνα, πολιούχο της Δήλου, και ειδικό στα γεωμετρικά. Αφού είδαν κι απόειδαν οι Δήλιοι, και μην μπορώντας να βρουν τη λύση, βάζουν πλώρη για την Αθήνα. Ο ιερέας του θεού Θεοκλής, κι ο άρχοντας Αριστόξενος με τον όμορφο γιό του τον Μέλισσο. Βρισκόμαστε στο έτος 380 με 379. Οι τριάκοντα έχουν πέσει, το δημοκρατικό πολίτευμα έχει επιστρέψει, αν και είναι μια σκιά του προηγούμενου εαυτού του, ο Σωκράτης έχει πιεί το κώνειο και η θαλασσοκράτειρα πόλις, η Αθήνα, σέρνεται σαν το φάντασμα μέσα στους βρόμικούς δρόμους της, γλύφοντας τις πληγές της και περιθάλποντας φυγάδες Θηβαίους δημοκρατικούς. Ο Πλάτων συγγράφει την Πολιτεία του και πουλάει αντίγραφα των έργων του στους σοφιστές της Στοάς.

Σε αυτόν λοιπόν κατευθύνονται οι Δήλιοι, στον πιο σοφό άνδρα της Ελλάδας, για να ζητήσουν να τους λύσει το πρόβλημα.

Μόνο που ο Πλάτων δεν είναι μαθηματικός με τη σύγχρονη έννοια του όρου. Δεν τον ενδιαφέρουν οι τεχνικές λύσεις ενός προβλήματος, αλλά οι εσωτερικές του διαστάσεις. Ακόμα και ο χαρακτηρισμός του Πλάτωνα ως φιλοσόφου τον αδικεί, κατά τη γνώμη μου, αφού η λέξη «φιλοσοφία» έχει σήμερα διαφορετική έννοια από εκείνη που είχε στην αρχαία Ελλάδα. Ο Πλάτων ήταν ο εμπνευστής και ιδρυτής μιας ολόκληρης κοσμοθεώρησης, με τόσο ισχυρή εσωτερική συνέπεια, που αποτελεί μέχρι σήμερα τη μία από τις δύο, αντιφατικές μεταξύ τους, σκοπιές με τις οποίες βλέπουμε το σύμπαν – τον ιδεαλισμό, εν αντιθέσει με τον υλισμό.

Ο Γρηγοράκης στην πρώτη από τις δύο παράλληλες ιστορίες του μυθιστορήματός του, ψυχογραφεί με αιχμηρή και τολμηρή πένα, το μεγάλο αυτό διανοητή της αρχαιότητας. Όντας εξαιρετικά καλοδιαβάσμένος, τόσο για την συγκεκριμένη ιστορική μορφή, όσο και για το έργο του, αλλά και για το ιστορικό υπόβαθρο, ο Γρηγοράκης ζωντανεύει και εμβαθύνει με απαράμιλλο τρόπο τα γεγονότα και τις ημέρες του Πλάτωνα καθώς καταπιάνεται με τη λύση του προβλήματος του διπλασιασμού του κύβου, καθώς ξυπνάνε μέσα του φαντάσματα, φόβοι, πόθοι, αμφιβολίες, και ναι – αντινομίες.

Β. Οι εποχές

Μίλησα και για μια άλλη, παράλληλη, ιστορία που εξυφαίνει ο Γρηγοράκης στα δέκα κεφάλαια του βιβλίου του. Αυτή λαμβάνει χώρα στο Βερολίνο το έτος 1931, καθώς η συνθήκη των Βερσαλλιών έχει γονατίσει τη Δημοκρατία της Βεϊμάρης, καθώς οι Εθνικοσοσιαλιστές αποκτούν ολοένα και μεγαλύτερη πολιτική ισχύ.

Ο νεαρός Ολλανδός μαθηματικός Μπάρτελ βαν ντερ Βέρντεν εντοπίζει μια αντινομία στην Πολιτεία του Πλάτωνα και πάει να βρει τον μεγάλο ελληνιστή φον Βιλαμόβιτς για να ζητήσει τη βοήθειά του.

Η επιλογή των εποχών αυτών δεν είναι τυχαία φυσικά. Ή τουλάχιστον δεν μου φάνηκαν εμένα τυχαίες. Τις συνδέουν δύο τουλάχιστον ομοιότητες. Η μία, η περισσότερο προφανής, είναι η πολιτική. Η δημοκρατία καταρρέει, το ίδιο και η κοινωνία. Στην Αθήνα οι πολίτες δεν συνέρχονται πια στην Εκκλησία. Οι μόνοι που πάνε να ψηφίσουν είναι ένα τσούρμο εξαθλιωμένοι ζητιάνοι που πουλάνε την ψήφο τους για τρεις οβολούς. Η απάθεια σκοτώνει τη δημοκρατία. Ο Πλάτων, που έτσι κι αλλιώς δεν πιστεύει σε αυτήν, σπάει το κεφάλι του να βρει έναν άλλο τρόπο διακυβέρνησης (αλλά περισσότερα επί αυτού στην Πολιτεία για όποιον ενδιαφέρεται). Στο Βερολίνο του 31, το δημοφιλέστερο βιβλίο είναι «Το τέλος του καπιταλισμού» του Φερντινάρντ Φρίντ. Τα χρηματιστήρια καταρρέουν, η ανεργία έχει τρυπήσει το ταβάνι, η Γερμανία αισθάνεται ότι μέσω των πολεμικών αποζημιώσεων χρηματοδοτεί τα δημοσιονομικά ελλείμματα των άλλων χωρών. Ότι ο Γερμανός εργάτης πληρώνει τους ξένους που τεμπελιάζουν. Ως συνέπεια, ο Γερμανικός εθνικισμός θεριεύει. Σας θυμίζει μήπως τίποτα αυτό;

Κι εδώ ο Γρηγοράκης έχει κάνει πολύ καλά τη δουλειά του. Η εξοικείωση του με τη Γερμανική κουλτούρα, αλλά και τη συγκεκριμένη εποχή είναι μεταδοτική. Κάθε φορά που άφηνα το βιβλίο ύστερα από την ανάγνωση ενός σχετικού κεφαλαίου, ένιωθα τον κόσμο γύρω μου να στενεύει, να σκοτεινιάζει.

Κι εδώ βρίσκεται η δεύτερη, ίσως λιγότερο προφανής, ομοιότητα μεταξύ των δύο εποχών που προκρίνει ο συγγραφέας ως υλικό του. Από το 1931 μια μαύρη σκιά άρχισε να απλώνεται πάνω από την Ευρώπη. Το ίδιο συνέβη καθώς ο τέταρτος π.Χ. αιώνας πλησίαζε το μεσουράνημά του. Κάτι σκοτεινό, και μιαρό ίσως, ξυπνούσε μέσα στους ανθρώπους. Κάτι που θα τους έκανε απεριόριστα σκληρούς απέναντι στους συνανθρώπους τους. Από εδώ και στο εξής ο πόλεμος θα γινόταν με άλλους όρους,. Δεν θα υπήρχαν πια ήρωες, παρά μόνον αίμα, ο αφανισμός, η τελική λύση.

Γ. Η αντινομία

Ας μιλήσω τώρα λίγο για την αντινομία που προσπαθεί να ερμηνεύσει ο βαν ντερ Βέρντεν, την ίδια αντινομία που βασανίζει και τον Πλάτωνα πριν από εικοσιπέντε αιώνες, την αντινομία που αποτελεί τελικά τον άξονα και το αντικείμενο του βιβλίου του Γρηγοράκη.

Μίλησα πριν για την κοσμοθεωρία που μας κληροδότησε ο Πλάτων, τον ιδεαλισμό.

Σύμφωνα με τον Πλάτωνα λοιπόν ζούμε σε ένα κόσμο ψευδαισθήσεων. Ότι μετράμε, παρατηρούμε, νιώθουμε, είναι είδωλα. Ο γεωμετρών θεός μας έχει καταραστεί να μην συναπαντούμε ποτέ την πραγματικότητα. Γιατί η πραγματικότητα είναι πέρα από τα φαινόμενα, στον κόσμο των ιδεών. Αλυσοδεμένοι μέσα στην σπηλιά των απατηλών αισθήσεων βλέπουμε μόνον τις σκιές του κόσμου, αλλά ποτέ τον ίδιο τον κόσμο.

Είναι λοιπόν, για τον Πλάτωνα, επόμενο ότι σκοπός του ανθρώπου είναι να σπάσει τις αλυσίδες των αισθήσεων και να επιστρέψει στον κόσμο των ιδεών. Να αφυπνισθεί. Να εξυψώσει την ψυχή του στον ουρανό και να αφήσει πίσω του το σώμα, τα μάτια, τα αυτιά, τα χείλη, τον ερωτικό για τη σάρκα πόθο. Ως εργαλεία απελευθέρωσης ο μέγας διανοητής, προδιέγραψε τον χάρακα και τον διαβήτη.

Η επιλογή τους δεν είναι τεχνική αλλά θεολογική με την πλήρη έννοια του όρου. Τα όργανα αυτά είναι τα μόνα, σύμφωνα πάντα με τον Πλάτωνα, με τα οποία ο άνθρωπος μπορεί να αντιληφθεί και να ερμηνεύσει τον κόσμο των ιδεών, την κατοικία των θεών. Οτιδήποτε δεν υπακούει στο χάρακα και το διαβήτη είναι ένα ανάθεμα, ένα ψέμα.

Πώς όμως ο ίδιος ο θεός, ο αεί γεωμετρών, διατυπώνει ένα πρόβλημα που δεν μπορεί να λυθεί με χάρακα και διαβήτη; Ιδού το τρομερό ζήτημα που πρέπει να επιλύσει ο Πλάτων υπό την πίεση των δόλιων Δηλίων. Όχι το μαθηματικό, αλλά το θεολογικό πρόβλημα, αυτό είναι που τον απασχολεί και τον κρατάει ξάγρυπνο τα βράδια.

Γράφει λοιπόν στο 528 της πολιτείας ότι το πρόβλημα είναι άλυτο. Κι αμέσως μετά αλλάζει γνώμη και λέει πως λύνεται. Και δυόμιση χιλιάδες χρόνια μετά, σε ένα Βερολίνο που βράζει και βυθίζεται ολοένα και πιο βαθιά στο σκοτάδι του ναζισμού, ο νεαρός Ολλανδός μαθηματικός σπάει το κεφάλι του να καταλάβει τι έγινε κι αντιφάσκει έτσι ο Πλάτων. Πώς είναι δυνατόν ο θεμελιωτής του ιδεαλισμού, που μόνον χάρακα και διαβήτη αποδέχεται, να υποτάσσεται σε μια «μηχανική» - βλέπε υλιστική – λύση του προβλήματος. Υπάρχει μια τρύπα στον Πλάτωνα. Στον κόσμο των φαινομένων, στις ψευδαισθήσεις, στα γήινα και τα ανθρώπινα, κάτι μοιάζει πιο πραγματικό από όσο θα ήθελε ο μέγας αυτός σοφός. Ο γεωμετρών θεός, ζητώντας τον διπλασιασμό του βωμού του, είναι σα να λεει στους ανθρώπους ότι και η δικιά τους ζωή, αυτή η ταπεινή και τιποτένια, η γεμάτη πόνο και ματαιοδοξία, έχει κάποια δόση αλήθειας.

Ο Γρηγοράκης προσφέρει στον αναγνώστη ένα χορταστικό, συναρπαστικό μυθιστόρημα, διερευνώντας σε βάθος στοχαστικό, αφηγηματικό και συναισθηματικό, δύο σπουδαίες εποχές και μια πλειάδα σημαντικών διανοητών, καθώς προσπαθούν να αναμετρηθούν με τη μεγάλη αντίφαση που χαρακτηρίζει όλη την ανθρώπινη ύπαρξη. Ο «Διαβήτης του Πλάτωνα» διαγράφει έναν κύκλο που ποτέ δεν θα βρούμε την άκρη του, ωστόσο – να είστε σίγουροι για αυτό – όλοι μας θα τον ιχνηλατήσουμε μέχρι το τέλος.

Σκέψεις για το βιβλίο του Γιάννη Γρηγοράκη «Ο διαβήτης του Πλάτωνα» (Κέδρος, 2010), από παρουσίαση του βιβλίου στην Αθήνα, στον ΙΑΝΟ, στις 13 Απριλίου 2010.