Use it or lose it!

Ξεχνάτε συχνά πού βάλατε τα κλειδιά σας; Δεν θυμάστε εύκολα ονόματα; Είστε πάνω από 30; Ε, λοιπόν αγαπητές μου έχω νέα για σας. Καθίστε αναπαυτικά και χαλαρώστε, γιατί θα αρχίσω από τα άσχημα.

Η επίδοση του εγκεφάλου χειροτερεύει καθώς μεγαλώνετε, και δεν χρειάζεται να πάθετε άνοια ή Αλτσχάιμερ για να το διαπιστώσετε. Από τα τριάντα κι ύστερα η μνήμη παρακμάζει και γινόμαστε όλο και πιο αφηρημένοι. Για αυτό μην εκνευρίζεστε όταν καρβουνιάζετε το φαγητό επειδή το ξεχάσατε πάνω σε αναμμένο μάτι. Είναι απολύτως φυσιολογικό, και να του το εξηγήσετε να το καταλάβει κι εκείνος. Στο κάτω-κάτω της γραφής για αυτό υπάρχει και το pizza delivery. Επίσης, η ικανότητα πλοήγησης φθίνει σταθερά, οπότε γυναίκες-οδηγοί άνω των τριάντα προμηθευθείτε άμεσα έναν πλοηγό αυτοκινήτου (εγώ αγόρασα ένα και η ζωή μου στους δρόμους βελτιώθηκε θεαματικά, πιστέψτε με). Όμως εκεί που τα πράγματα αρχίζουν να σκουραίνουν σοβαρά είναι στον τομέα που οι επιστήμονες αποκαλούν «εκτελεστική λειτουργία» και σημαίνει το σύνολο των ικανοτήτων που σας επιτρέπουν να επιλέγετε την συμπεριφορά που είναι κατάλληλη για την περίπτωση. Με άλλα λόγια, την ικανότητα να συγκεντρώνεστε και να εστιάζετε στο προκείμενο χωρίς αντιπερισπασμούς. Οι περισσότερες από εσάς που με διαβάζετε έχετε καιρό ακόμα, αλλά καλό είναι να γνωρίζετε ότι από τα εβδομήντα κι ύστερα η εκτελεστική λειτουργία δουλεύει ρελαντί, που σε συνδυασμό με τα προβλήματα πλοήγησης εξηγεί γιατί ο παππούς και η γιαγιά δεν οδηγούν και τόσο καλά (ευτυχώς που ξεχνούν τα κλειδιά του αυτοκινήτου τους).

ΟΚ, και τώρα τα καλά νέα: πολλές εγκεφαλικές λειτουργίες δεν επηρεάζονται πολύ από την ηλικία, όπως το λεξιλόγιο το οποίο μάλιστα μπορεί και να βελτιωθεί καθώς μεγαλώνουμε. Ένας Ιάπωνας συνταξιούχος ξεκίνησε να μαθαίνει Κινεζικά στα 95 του και στα 100 του πήγε κι έδωσε μια διάλεξη στην Κίνα, στη γλώσσα τους! Επίσης αντέχουν οι επαγγελματικές δεξιότητες, εφ΄όσον συνεχίζετε να τις εξασκείτε.

Αλλά εκεί που τα μεγαλύτερα άτομα έχουν ένα σημαντικό πλεονέκτημα υπέρ των νεότερων είναι στον έλεγχο των συναισθημάτων τους. Η συχνότητα των αρνητικών συναισθημάτων μειώνεται με την ηλικία μέχρι να σταματήσει γύρω στα εξήντα, ενώ τα θετικά συναισθήματα παραμένουν περίπου τα ίδια. Οι μεγαλύτεροι παρεκτρέπονται σπανιότερα σε βρισιές ή σε βία ή σε άλλη αρνητική συμπεριφορά όταν εκνευρίζονται. Καθώς μεγαλώνουμε συγχωρούμε ευκολότερα.

Ο τρόπος ζωής έχει αποφασιστική επίδραση στο τι θα συμβεί στον εγκέφαλό μας και τις γνωστικές μας ικανότητες καθώς μεγαλώνουμε. Οι έρευνες δείχνουν ότι δύο είναι οι καλύτεροι τρόποι για να διατηρήσουμε την ευελιξία του μυαλού μας. Ο πρώτος έχει να κάνει με τα χόμπι και τον εθελοντισμό. Όσες εργάζεστε πνευματικά βρείτε τον τρόπο να ασχοληθείτε με κάτι χειρωνακτικό, όπως η κηπουρική ή η ζωγραφική. Εσείς που δουλεύετε με τα χέρια σας διαβάστε περισσότερα βιβλία και, ναι λοιπόν, λύστε και μερικά σουντόκου.

Ωστόσο, αυτό που πραγματικά θα κάνει τη διαφορά στο μέλλον του καθενός μας είναι η φυσική άσκηση. Υγιές μυαλό σε σώμα υγιές έλεγαν οι αρχαίοι και η σύγχρονη επιστήμη το επιβεβαιώνει. Η συνεπής γύμναση του σώματος διατηρεί σε καλή κατάσταση την καρδιά και το κυκλοφορικό, που με τη σειρά του συντηρεί τον εγκέφαλο ακμαίο. Δεν χρειάζεται να χτυπηθείτε στα γυμναστήρια. Η καλύτερη άσκηση για την καρδιά είναι ένας καθημερινός, ζωηρός περίπατος για είκοσι ή τριάντα λεπτά. Αν πάλι σας αρέσουν οι προκλήσεις δοκιμάστε το κολύμπι, και μάλιστα το χειμερινό. Ό,τι κι αν κάνετε θα πρέπει να ενταχθεί λειτουργικά στη ζωή σας, να σας μέρος της ρουτίνα σας, και όχι κάτι περιστασιακό. Και, φυσικά, μην ξεχνάτε να πίνετε λίγο κόκκινο κρασί πού και πού (όχι μπίρα ή σκληρά οινοπνευματώδη). Οι επιστήμονες θεωρούν ότι οι ουσίες που υπάρχουν στο κόκκινο κρασί μας προστατεύουν από το Αλτσχάιμερ, όπως επίσης και το καλό σεξ (για το οποίο όμως θα επανέλθω σε μελλοντική μου στήλη).

Ποτέ δεν ήταν καλύτερα (για τις γυναίκες)

Έλεγαν για τη Μάργκαρετ Θάτσερ, τη σημαντικότερη πρωθυπουργό της Βρετανίας στον εικοστό αιώνα ύστερα από τον Τσόρτσιλ, ότι ήταν η μόνη που «φορούσε παντελόνια» στο υπουργικό συμβούλιο. Με άλλα λόγια, the girl had balls. Σχήμα οξύμωρον θα μου πείτε, κάπως χιμαιρικό πιθανόν, ίσως και κομμάτι αποτρόπαιο, αλλά αυτό που εννοούσαν οι φίλτατοι, φλεγματικοί και όχι πλέον σεξιστές Βρετανοί ήταν ότι η ιστορία είχε περάσει από μια κρίσιμη καμπή. Ότι οι γυναίκες στις δυτικές κοινωνίες δεν ήταν πια «αλυσοδεμένες στο νεροχύτη»· γίνονταν υπουργοί και πρωθυπουργοί, επιχειρηματίες και διευθυντές πολυεθνικών, διεκδικούσαν δυναμικά όχι απλά μια θέση στον ήλιο αλλά τον ίδιο τον ήλιο.

Πολλά τα γεγονότα που συνέτειναν σε αυτό: το δικαίωμα ψήφου, του εκλέγειν και εκλέγεσθαι, το δικαίωμα στην εργασία, τα σχετικά εύκολα διαζύγια με τις αξιοσημείωτες διατροφές, η εφεύρεση του αντισυλληπτικού. Ειδικά το τελευταίο έδωσε στις γυναίκες τη δύναμη να διαθέτουν το σώμα τους όπως εκείνες θέλουν, να επιλέγουν εάν και πότε θα μείνουν έγκυες – με άλλα λόγια κατέστησε τις σεξουαλικές επιλογές τους ισοδύναμες με εκείνες των ανδρών. Μπορεί η σεξουαλική απελευθέρωση να σκανδαλίζει ακόμα τις εκκλησίες και τους κατά καιρούς ηθικούς ταγούς (κατά κανόνα όλοι τους άνδρες), αλλά γεγονός παραμένει ότι από τη στιγμή που το τζίνι βγήκε από το λυχνάρι καμία δύναμη στον κόσμο δεν θα καταφέρει να το ξαναβάλει πίσω. Η 42χρονη υπουργός Δικαιοσύνης της Γαλλίας Rachida Dati έμεινε έγκυος και δεν είπε σε κανέναν με ποιόν το έκανε – δικαίωμά της! Κι όταν πριν ένα χρόνο η Johanna Siguroardottiv έγινε πρωθυπουργός της Ισλανδίας, το γεγονός ότι ήταν ανοιχτά λεσβία απλά σημειώθηκε· ούτε συζητήθηκε, ούτε σόκαρε.

Μπορεί να μην έχουμε φτάσει σε επίπεδο εμπροσθοφυλακής την Ισλανδία, ωστόσο και στη χώρα μας έχουν γίνει τεράστια βήματα προς τη σωστή κατεύθυνση. Από τη δεκαετία του 1950 έως σήμερα η θέση της Ελληνίδας στην κοινωνία μας έχει αλλάξει θεαματικά. Αν βγάλουμε συμπέρασμα από τις παλιές, ελληνικές ταινίες, η ιδανική μοίρα για μια γυναίκα συνοψιζόταν κάποτε στην ανεύρεση φιλότιμου, και κατά προτίμηση ευκατάστατου, συζύγου ώστε – αφού μετακομίσουν εν χορδαίς και τυμπάνοις σε πολυπόθητο διαμέρισμα νεόδμητης πολυκατοικίας - να αρχίσουν ευθύς αμέσως την τεκνοποίηση. Ο νυν πρωθυπουργός, προς τιμήν του, θεώρησε ότι η σύνθεση του υπουργικού του συμβουλίου όφειλε να είναι μοιρασμένη ανάμεσα στα δύο φύλα. Και το κόμμα της αξιωματικής αντιπολίτευσης έφτασε στο παρά τρίχα να ψηφίσει ως ηγέτη του μια γυναίκα. Όχι άσχημα, για μια μικρή μεσογειακή χώρα με διεθνές σήμα κατατεθέν της τον Ζορμπά.

Οι γυναίκες λοιπόν βρίσκονται πια σε θέση, και θέσεις, ισχύος. Απολαμβάνουν ίσα δικαιώματα με τους άντρες, έχουν τα κλειδιά στο executive lavatory, αγοράζουν με τα λεφτά τους Lexus, πηγαίνουν διακοπές μόνες τους, και επιλέγουν εκείνες τους συντρόφους τους. Ωστόσο, αν και οι προξενήτρες τύπου Βασιλειάδου εξέλειψαν (για να αντικατασταθούν εν μέρει από το Facebook) κάτι σάπιο φαίνεται να υπάρχει στο…χειραφετημένο βασίλειο Δανιμαρκίας. Ίσως έχει να κάνει με το γεγονός ότι πολλές γυναίκες, ως εργαζόμενες μητέρες, νιώθουν σα να βρέθηκαν ξαφνικά με περισσότερα βάρη από όσα υπολόγιζαν – ή επιζητούσαν. Και άλλες, εκείνες που βλέπουν την καριέρα τους να απογειώνεται, νιώθουν πως κάτι χάνουν αναβάλλοντας διαρκώς το πότε θα ξεκινήσουν οικογένεια.

Και ιδού το μέγα δίλημμα του αιώνα· η απελευθέρωση των γυναικών από το νεροχύτη τις έφερε στον επαγγελματικό στίβο ανάστημα με τους άνδρες. Ωστόσο δεν συνέτεινε να ακυρώσει τη θεμελιώδη βιολογική αναγκαιότητα του φύλου τους που συσπειρώνεται γύρω από την μητρότητα. Κι ενώ οι άνδρες μπορούν με αρκετά μεγαλύτερη ευκολία να αποποιηθούν τις ευθύνες των παιδιών και να το σκάσουν με τους κολλητούς τους για το ματς, οι γυναίκες φαίνεται να είναι ακόμα δεσμευμένες ηθικά, ίσως και ενστικτωδώς, στη στοργή και τη φροντίδα που οφείλουν στα απότοκά τους. Ποιο θα πρέπει να είναι το επόμενο βήμα; Καλύτεροι, φθηνότεροι και περισσότεροι παιδικοί σταθμοί; Κάποιος μαγικός τρόπος της ιατρικής ώστε να μπορεί μια γυναίκα να τεκνοποιεί στα εξήντα; Επιστροφή στη φύση (όποια κι αν είναι αυτή);

Caveat scriptor: Ο κίνδυνος που διατρέχω μιλώντας - άνδρας ων - για την κατάσταση των γυναικών. Ως υπεράσπισή μου ας ανακαλέσω στη μνήμη την διάσημη, ύστατη δήλωση του Φρόιντ: «Το μεγάλο ερώτημα που δεν έχει απαντηθεί, και το οποίο ούτε εγώ μπόρεσα να απαντήσω παρά τα 30 χρόνια της έρευνας μου στη θηλυκή ψυχή, είναι: ‘Τι θέλει μια γυναίκα;’». Κυρίες μου, ο λόγος σε εσάς…

Το IQ των έξυπνων αποφάσεων

Μήπως ανήκετε σε εκείνες που απαιτούν το μέγιστο δυνατό αποτέλεσμα, είτε αποφασίζετε πού να πάτε διακοπές είτε πού να φάτε το μεσημέρι; Πού όταν, για παράδειγμα, χρειάζεται να κάνετε μια μικρή αλλαγή στο στιλ σας ξοδεύετε αρκετό χρόνο μελετώντας επισταμένως τα περιοδικά μόδας, επισκεπτόμενες συστηματικά τις βιτρίνες και δοκιμάζοντας ουκ ολίγα μοντελάκια μέχρι να βρείτε, επιτέλους, εκείνο που σας ταιριάζει; Και που, όταν τελικά επιλέξετε και αποχωρείτε από το μαγαζί με γεμάτες τσάντες στα χέρια, αναρωτιέστε αν όντως πήρατε τη σωστή απόφαση και αν η επιλογή σας ήταν η καλύτερη δυνατή; Αν ναι, τότε έχετε προσβληθεί από την πιο διαδεδομένη και παράδοξη «ασθένεια» της εποχής μας: από την «τυραννία των πολλών επιλογών».

Ο διάσημος Αμερικανός ψυχολόγος Barry Schwartz στο βιβλίο του «Το παράδοξο των επιλογών» ισχυρίζεται ότι οι εξαιρετικά πολλές επιλογές που έχουμε στις ανεπτυγμένες, καταναλωτικές κοινωνίες, αποτελούν την κυριότερη αιτία της επιδημίας κατάθλιψης που μας μαστίζει. Όχι μόνον μας παραλύουν ψυχικά, αλλά μας κάνουν να αισθανόμαστε λιγότερο ικανοποιημένοι, ακόμα κι όταν τελικά παίρνουμε μια απόφαση, υπονομεύοντας έτσι την ευτυχία μας. Κι αυτό διότι οι περισσότεροι από εμάς είμαστε «μεγιστοποιητές» - προσπαθούμε δηλαδή να επιλέξουμε πάντα το καλύτερο δυνατόν, με κίνδυνο τελικά να μην αποφασίσουμε για τίποτα. Οι μεγιστοποιητές ξοδεύουν πολύ χρόνο ανησυχώντας για τις διαφορές, όσο μικρές και να είναι. Σε μια καταναλωτική κοινωνία όπου υπάρχουν παντού επιλογές, οι μεγιστοποιητές υποφέρουν από την ανικανότητά τους να αναγνωρίζουν πότε μια εναλλακτική λύση είναι αρκετά καλή.

Μια φίλη μου προσπαθεί εδώ κι ένα χρόνο να τελειώσει το σπίτι της αλλά δεν το καταφέρνει διότι αλλάζει διαρκώς γνώμη. Επειδή ακριβώς υπάρχουν τόσες πολλές επιλογές– σε πλακάκια, ξύλινα πατώματα, χερούλια, είδη υγιεινής, έπιπλα, κλπ – οι προσδοκίες που έχει για το τελικό αποτέλεσμα είναι τόσο υψηλές που…καμία από τις επιλογές της δεν την ικανοποιεί απόλυτα. Στο τέλος έχει καταλήξει να κατηγορεί τον εαυτό της για τα λεφτά που έχει ξοδέψει ράβοντας και ξηλώνοντας. Σκέφτεται μάλιστα να ζητήσει τη βοήθεια ψυχοθεραπευτή. Και υπάρχουν κι άλλες ψυχές εκεί έξω που βασανίζονται από το πλήθος των επιλογών τους, για το ποια δουλειά να κάνουν, σε ποιο σχολείο να πάνε τα παιδιά τους, ή ποιόν να παντρευτούνε. Κι εδώ βρίσκεται μια ακόμα ειρωνεία: όσο πιο πετυχημένη επαγγελματικά είστε τόσο περισσότερες επιλογές έχετε, και άρα τόσο πιο ευάλωτη στην τυραννία τους.

Ευτυχώς, υπάρχει λύση. Μια δεύτερη κατηγορία τρόπου λήψης αποφάσεων η οποία φέρνει μεγαλύτερη ικανοποίηση: η «βελτιστοποίηση», ένας όρος που αναφέρεται στην πράξη της επιλογής μιας εναλλακτικής λύσης που είναι απλώς επαρκής για να ικανοποιήσει έναν σκοπό. Οι «βελτιστοποιητές» ψάχνουν μέχρι να βρουν κάτι αρκετά καλό, και έπειτα σταματούν την έρευνα. Είναι αποφασιστικοί, δεν κοιτάζουν πίσω και μετανιώνουν ελάχιστα, ακόμη και για τα λάθη τους. Όπως λέει η παροιμία, το τέλειο είναι ο εχθρός του καλού. Το πιο αντιπροσωπευτικό παράδειγμα ενός βελτιστοποιητή είναι ένας χρηματιστής ο οποίος πρέπει να πάρει εκατοντάδες αποφάσεις καθημερινά και δεν έχει τον χρόνο να σκεφτεί δεύτερη φορά.

Ο ψυχολόγος Barry Schwartz, ο οποίος εκλαΐκευσε τον διαχωρισμό ανάμεσα στους μεγιστοποιητές και τον βελτιστοποιητές, έχει τονίσει ότι οι βελτιστοποιητές είναι, κατά μέσο όρο, πιο ευτυχισμένοι από τους μεγιστοποιητές. Στην παλιά καλή εποχή, όταν πήγαινες στο μπακάλη και το μόνο που μπορούσες να αγοράσεις ήταν τυρί φέτα και ρέγκες, ήμασταν όλοι βελτιστοποιητές. Στη σύγχρονη εποχή των σουπερμάρκετ και των ντελικατέσεν - σε όλα τα επίπεδα της ζωής - είναι εύκολο να χάσεις το μπούσουλα και, τελικά, να μείνεις νηστικός. Μην με παρεξηγείτε. Πιστεύω ακράδαντα ότι η εποχή μας είναι καλύτερη από τις προηγούμενες. Η υλική ευμάρεια είναι σίγουρα προτιμότερη από την ανέχεια και τη φτώχια. Σε αυτό δεν υπάρχει καμία αμφιβολία. Όμως θα πρέπει να μάθουμε τον τρόπο για να διαχειριστούμε έξυπνα τις επιλογές που μας προσφέρονται. Ίσως το μυστικό της ευτυχίας είναι να χαμηλώσουμε κάπως τις προσδοκίες μας. Να μην περιμένουμε την απόλυτη ικανοποίηση από τις επιλογές μας, από τη δουλειά μας, από το εστιατόριο που αποφασίσαμε να φάμε, από το σύντροφό μας, από τους φίλους μας, από τα παιδιά μας. Να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να εκπλαγεί ευχάριστα από κάτι. Να αφήσουμε τη ζωή να μας ξαφνιάσει πού και πού. Ίσως το IQ των έξυπνων επιλογών είναι να επιτρέψουμε στον εαυτό μας να μην είναι απολύτως τέλειος.

Ο Τρίτος Πολιτισμός

Το 1959 ο Βρετανός επιστήμονας και μυθιστοριογράφος Τσάρλς Πέρσυ Σνόου (Charles Percy Snow) έδωσε μια διάλεξη με τίτλο «Οι δύο πολιτισμοί και η επιστημονική επανάσταση», στην οποία επισήμανε το πελώριο χάσμα ανάμεσα στις ανθρωπιστικές σπουδές και τις θετικές επιστήμες. Για παράδειγμα, οι περισσότεροι «λογοτεχνικοί διανοούμενοι» των φιλολογικών και κοινωνιολογικών σχολών αγνοούν τον δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής, ενώ ελάχιστοι επιστήμονες έχουν διαβάσει τον Σαίξπηρ. Οι μεν, έχοντες άγνοια της επιστημονικής ερμηνείας του φυσικού κόσμου βλέπουν το σύμπαν με τα μάτια του νεολιθικού ανθρώπου, οι δε θεωρούν τη λογοτεχνία ως αισθητικό παλιμπαιδισμό. Η διχοτόμηση αυτή γίνεται ιδιαίτερα αισθητή στα media, έναν χώρο τον οποίο καθορίζουν κατά κανόνα στελέχη που προέρχονται κυρίως από τις ανθρωπιστικές σπουδές. Η επιστήμη προσεγγίζεται συνήθως με δυσπιστία και εξορίζεται στις πίσω σελίδες του ρεπορτάζ. Στην καλύτερη περίπτωση παρουσιάζεται ως αξιοπερίεργο, ως ένας μάγος που βγάζει πού και πού κάποιο κουνέλι από ένα καπέλο. Έχω συναντήσει πολλούς επιστήμονες στην καριέρα μου που αρνούνται κατηγορηματικά να μιλήσουν σε δημοσιογράφους διότι απογοητεύονται από τον τρόπο με τον οποίο καταλήγει να παρουσιάζεται η δουλειά τους στα media. Στο τέλος, ο τελικός αποδέκτης, δηλαδή η κοινωνία, καλείται να διαμορφώσει γνώμη για σημαντικά θέματα με ελάχιστη κατανόηση της επιστήμης – ή ακόμα και ερήμην της επιστήμης - και άρα με γνώσεις ελλιπείς και κριτήρια σχετικιστικά. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η σύγχυση για την κλιματική αλλαγή, τα γενετικά τροποποιημένα τρόφιμα, τα πειράματα σε ζώα, την πανδημία γρίπης, κλπ., κλπ.

Η σημαντικότερη αιτία αυτής της πολιτισμικής διχοτόμησης είναι, χωρίς αμφιβολία, η γλώσσα. Ήδη από την εποχή του μεσοπολέμου ο Κύκλος της Βιέννης είχε επισημάνει το πρόβλημα. Μετά τον πόλεμο, σημαντικοί επιστήμονες όπως ο Χάιζεμπεργκ, ο Σρόντιγκερ κι ο Αϊνστάιν, έγραψαν βιβλία όπου εκλαΐκευαν την επιστήμη που στόχο είχαν να την επανακαταστήσουν ως στοιχείο του καθημερινού πολιτισμού. Σήμερα, το παράδειγμά τους ακολουθούν ένας πλήθος επιστημόνων και από τις δύο όχθες του Ατλαντικού, οι οποίοι όχι μόνον γράφουν εκλαϊκευτικά βιβλία αλλά και συμμετέχουν σε δημόσιους διαλόγους για την επιστήμη. Υπάρχει εν εξελίξει ένας «Τρίτος Πολιτισμός» στον οποίο το χάσμα γεφυρώνεται μέσα από τη σύνθεση επιστημονικών αφηγήσεων που εξηγούν και διαφωτίζουν με ανθρωπιστικό και ανθρωποκεντρικό τρόπο πτυχές του φυσικού μας κόσμου. Άλλωστε η αφήγηση, κεντρικό γαρ στοιχείο των ανθρωπιστικών σπουδών, αποτελούσε πάντα και στοιχείο των επιστημών - αν και η αναγνώρισή του ως τέτοιο έγινε σχετικά πρόσφατα. Οι επιστήμονες πάντα έλεγαν κάποια ιστορία. Η εξελικτική θεωρία είναι μία αφήγηση χωρίς τέλος, που ξεκινά από τότε που υπήρχαν στον πλανήτη μας άβουλα μόνον μεγαλομόρια, που μια μέρα συνέθεσαν τους πρώτους μονοκύτταρους οργανισμούς και ύστερα από πολλές περιπέτειες έφεραν στον κόσμο τον άνθρωπο. Η γεωλογία εξιστορεί τον σχηματισμό των ηπείρων εξηγώντας έτσι τη σύνθεσή τους, τη μορφολογία τους, κι ένα πλήθος φαινομένων όπως οι εκρήξεις ηφαιστείων και οι σεισμοί. Η κοσμολογία εξυφαίνει μια ακόμα μεγαλύτερη σε διάρκεια και εύρος ιστορία, για το πώς προέκυψε ο πολύπλοκος διάκοσμος των αστέρων και των γαλαξιών από μία καυτή σούπα ενέργειας πριν 14 δισεκατομμύρια χρόνια.

Η επιστήμη μπορεί να διαβαστεί σαν ένα μυθιστόρημα, ωστόσο τα μυθιστορήματα δεν είναι επιστήμη και η επιστήμη δεν είναι ένα μυθιστόρημα. Αν ήταν ένα και το αυτό, δεν θα είχαμε ούτε αεροπλάνα, ούτε τηλέφωνα, ούτε αντιβιοτικά. Η Γη θα έμοιαζε με όποιον τρόπο θέλαμε να μοιάζει· επίπεδη, σφαιρική, σαν κουλουράκι· και τα πουλιά, κάπου-κάπου, θα μιλούσαν με ανθρώπινη φωνή και θα προφήτευαν το μέλλον. Θα ζούσαμε μέσα στη φαντασία κάποιου «δημιουργού», χωρίς προκαθορισμένους φυσικούς νόμους, όπου τα θαύματα θα βρίσκονταν στην ημερησία διάταξη. Ευτυχώς, η εμπειρία μας λέει ότι δεν συμβαίνουν όλα αυτά. Υπάρχει μια «αντικειμενική» πραγματικότητα εκεί «έξω», την οποία ανακαλύπτουμε μέσω της επιστημονικής-πειραματικής μεθόδου, αλλά κατανοούμε και αφομοιώνουμε μέσω της τέχνης της αφήγησης.

Αυτό που διαχωρίζει την ποιότητα των λογοτεχνικών και επιστημονικών αφηγήσεων είναι το πείραμα. Βέβαια, οι καλοί λογοτέχνες είναι κι αυτοί πειραματιστές, με τρόπο όμως διαφορετικό από τους επιστήμονες. Η λογοτεχνία γίνεται πιστευτή δίχως την ανάγκη να αποδείξει την αντικειμενικότητά της. Απλά φανταστείτε ανθρώπους να φεύγουν από το θέατρο απογοητευμένοι επειδή οι ηθοποιοί δεν ήταν εκείνοι που προσποιούνταν ότι ήταν μέσα στο έργο. Η αναστολή της δυσπιστίας που απολαμβάνει ένα καλό μυθιστόρημα, ή ένα καλό θεατρικό έργο, δεν χαρίζεται ποτέ σε μια επιστημονική θεωρία. Στην επιστήμη η δυσπιστία βρίσκεται επίκεντρο της επιστημονικής μεθόδου. Ο Πόπερ έχει προτείνει ότι οι επιστημονικές θεωρίες πρέπει να είναι διαψεύσιμες για να τους επιτρέπεται να φέρουν επάξια το όνομά τους. Τα μυθιστορήματα δεν χρειάζεται να είναι έτσι. Δεν μπορείτε να αποδείξετε ότι ο Δον Κιχώτης δεν υπήρξε ποτέ ένας «πραγματικός άνθρωπος» - αλλά, ευτυχώς, δεν χρειάζεται.

Ωστόσο συγγραφείς και οι επιστήμονες, ανήκοντες στο ίδιο ζωικό είδος, με εγκεφάλους καλωδιωμένους παρόμοια και υποκείμενους στα όρια που θέτουν οι αισθήσεις, μοιράζονται πολλά. Πάνω από όλα, μοιράζονται την ίδια μέθοδο αφήγησης. Και τα μυθιστορήματα και οι επιστημονικές θεωρίες προχωρούν μέσα από διαδοχικές υποθέσεις, αποτυχίες, επαγωγές και διαισθήσεις. Στο τέλος ωστόσο, ένας συγγραφέας παίρνει το Νόμπελ επειδή είπε ωραία ψέματα που αποκάλυψαν μια εσωτερική αλήθεια, ενώ ένας επιστήμονας επειδή είπε αλήθειες που έριξαν λίγο ακόμα φως στα τρίσβαθα της συλλογικής μας άγνοιας. Και ο ένας και ο άλλος είναι εξίσου σημαντικοί για να κάνει η ανθρωπότητα παρακάτω βήματα. Για αυτό το λόγο, ο τρίτος πολιτισμός οφείλει να είναι το ζητούμενο σε μια τεχνολογική δημοκρατία πολιτών του 21ου αιώνα, και οι ένθεν κακείθεν κείμενοι του πολιτιστικού χάσματος οφείλουμε να μάθουμε ο ένας από τον άλλον.

Δημοσιεύθηκε στο ΒΗΜΑ ΙΔΕΩΝ στις 1.1.10

Buy-ology

Οι πρωτόγονοι πρόγονοί μας μπορεί να μην είχαν τη δυνατότητα του window-shopping, ωστόσο εμείς σήμερα, χιλιάδες χρόνια μετά, δεν διαφέρουμε καθόλου από αυτούς όταν μπαίνουμε σε ένα πολυκατάστημα. Όπως εκείνοι έμπαιναν σε ένα δάσος κι άρχιζαν να συλλέγουν καρπούς με βάση το χρώμα και τη γεύση, έτσι κι εμείς επιλέγουμε αυτά που μας τραβούν περισσότερο την προσοχή και που πρόκειται να μας προσφέρουν τη μεγαλύτερη ευχαρίστηση. Οι ανάγκες, βέβαια, διαφέρουν. Αγοράζουμε τέσσερα ζευγάρια παπούτσια ενώ χρειαζόμαστε μόνον ένα διότι, αντίθετα από την πρωτόγονη προγιαγιά μας που δεν είχε πού να πάει εκτός από τη σπηλιά, έχουμε να βγούμε και άρα να ταιριάξουμε διάφορα φορέματα, μπιζού κτλ. Ή τουλάχιστον αυτή θα ήταν μια «λογική» εξήγηση για τον καταναλωτισμό μας: ο σύγχρονος άνθρωπος ζει μια σύνθετη ζωή, έχει σύνθετες ανάγκες, άρα πρέπει να αγοράζει, και να αγοράζει, και να αγοράζει.

Η αλήθεια, βέβαια, βρίσκεται αλλού· πιο βαθιά, στο μέρος που στην εποχή της ψυχανάλυσης ονομαζόταν «υποσυνείδητο». Αγοράζουμε μια Vuitton γιατί θέλουμε να δείξουμε την κοινωνική υπεροχή μας, όχι γιατί δεν έχουμε πού να βάλουμε το κραγιόν και τα κλειδιά. Οι άντρες ονειρεύονται να αποκτήσουν μια Ferrari, όχι διότι το Fiat δεν εκπληρώνει εξίσου καλά το ζητούμενο της μεταφοράς τους από το Α στο Β, αλλά διότι έτσι θα δείξουν στις γυναίκες ότι είναι τόσο ισχυροί που δεν τους νοιάζει η αλόγιστη σπατάλη. Τι όμως είναι το «υποσυνείδητο»; Και πώς μας οδηγεί στις επιλογές μας;

Ο Δανός μάρκετινγκ γκουρού Martin Lindstorm χρηματοδότησε πρόσφατα μια εκτενή επιστημονική έρευνα εκεί που εδράζει το υποσυνείδητο, δηλαδή στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Χρησιμοποιώντας υπερσύγχρονα μηχανήματα εγκεφαλικής τομογραφίας κατάφερε να εντοπίσει τα μέρη του εγκεφάλου που ενεργοποιούνται όταν μας καταλαμβάνει καταναλωτική μανία. Τα ευρήματά του, ήταν πραγματικά εντυπωσιακά και αποτελούν μια μικρή Βίβλο του λεγόμενου «νευρομάρκετινγκ».

Τι συμβαίνει λοιπόν όταν καλούμαστε να πληρώσουμε για κάτι που θέλουμε πολύ; Στη θέα μιας τσάντας Louis Vuitton ή μιας Gucci σε φουλ τιμή «παίρνουν φωτιά» τα εγκεφαλικά κέντρα που δείχνουν την εσωτερική σύγκρουση ανάμεσα στον ενθουσιασμό για την προκείμενη αγορά και… στις τύψεις για την επιλογή ενός τόσο ακριβού προϊόντος. Όταν όμως στους καταναλωτές που έλαβαν μέρος στα πειράματα έδειξαν τα ίδια προϊόντα με σημαντική έκπτωση η «σύγκρουση» ελαττώθηκε, ενώ αυξήθηκε κατακόρυφα η αδημονία για την ευχαρίστηση που προσφέρει μια τέτοια αγορά.

Φυσικά, δεν είναι τυχαίο που τόσα και τόσα προϊόντα διαφημίζονται από όμορφα κορίτσια και αγόρια. Το σεξ «πουλάει» γιατί στον εγκέφαλό μας υπάρχουν κάποια κύτταρα που ονομάζονται «καθρεπτικά» και που, όταν π.χ. βλέπουμε ένα μοντέλο να φοράει ένα μπικίνι…ταυτιζόμαστε. Είναι σα να φοράμε εμείς το ίδιο μπικίνι και να είμαστε το ίδιο σέξι. Αυτό εξηγεί επίσης γιατί το 90% των ανδρικών εσωρούχων αγοράζονται από γυναίκες για τους άντρες τους. Θα προσέξετε ότι τα μοντέλα που φιγουράρουν στις συσκευασίες αφήνουν πάντα να διαφαίνεται πόσο προικισμένα είναι, κάνοντας τα καθρεπικά κύτταρα του μυαλού σας να φανταστούν τους άντρες σας στη θέση τους.

Ίσως ο πιο αναπάντεχος παράγοντας που προέκυψε από την έρευνα και που μας ωθεί σε ψωνοθεραπευτική φρενίτιδα, ήταν ο φόβος. Όσο περισσότερο στρες έχουμε, τόσο πιο πολύ φοβόμαστε, και αναζητούμε κάπου γερά για να πιαστούμε. Αυτή η αναζήτηση για σιγουριά μεταφράζεται στον εγκέφαλο σε ντοπαμίνη, μια ουσία που εκκρίνεται όταν κάτι μας προσφέρει ευχαρίστηση. Μια παρενέργεια της υπερβολικής έκκρισης ντοπαμίνης είναι ότι μας κάνει να θέλουμε πράγματα. Μας ανεβάζει σε ένα διαρκώς επιταχυνόμενο ασανσέρ από το οποίο μας είναι αδύνατον να κατέβουμε. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο που σε περιόδους προσωπικών κρίσεων, με την αυτοπεποίθησή μας στο ναδίρ, βγαίνουμε για ψώνια. Φυσικά, οι διαφημιστικές εταιρίες το γνωρίζουν αυτό. Ουκ και λίγα διαφημιστικά μας προειδοποιούν ότι αν δεν αγοράσουμε το τάδε αποσμητικό ή το δείνα σαμπουάν θα είναι σαν να εγκαθιστούμε τον ανθρωποδιώχτη πάνω μας.

Για αυτό φιλενάδες, την επόμενη φορά που θα βγείτε στη γύρα για ευκαιρίες, απενεχοποιηθείτε! Πάψτε να σκέφτεστε, κι αφήστε το ένστικτο να σας οδηγήσει. Έτσι κι αλλιώς, κανείς δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά.

Επιστήμη και Λογοτεχνία

Ένα όνειρο

Φανταστείτε πως κοιμάστε βαθιά και μπαίνετε σε ένα ολοζώντανο όνειρο τόσο έντονο που θα το θυμάστε πολύ καλά όταν ξυπνήσετε. Σε αυτό το όνειρο, βρίσκεστε σε ένα μέρος που μοιάζει με τα ερείπια μιας μεγαλειώδους πόλης από το μακρινό παρελθόν. Δεν υπάρχει κανείς τριγύρω για να ζητήσετε πληροφορίες, μόνο εσείς και τα βουβά ερείπια - υπολείμματα κτιρίων, ανοιχτοί χώροι που θα μπορούσαν να ήταν κάποτε αγορές ή πλατείες ή τόποι προσγειώσεως ιπτάμενων μηχανών, και σκαλισμένα μονοπάτια που θα μπορούσαν να ήταν δρόμοι ή ξεραμένα κανάλια νερού ή οτιδήποτε. Τίποτα δεν είναι οικείο σε αυτό το μέρος. Είναι η πόλη –αν όντως αυτό είναι μία πόλη- των μυστηρίων.

Καθώς προχωράτε, σαστισμένοι, παραξενευμένοι και ταυτόχρονα γεμάτοι από θαυμασμό, σκοντάφτετε πάνω σε ένα γνώριμο αντικείμενο. Επιτέλους, κάτι που αναγνωρίζετε. Εκεί, στα πόδια σας, βρίσκεται ένα βιβλίο! Είστε πραγματικά πολύ τυχερός άνθρωπος. Το σηκώνεται με ανυπομονησία. Με κομμένη ανάσα το ανοίγετε ελπίζοντας για απαντήσεις. Καθώς όμως ξεφυλλίζεται τις σελίδες του, ο αρχικός σας ενθουσιασμός μειώνεται γρήγορα και στο τέλος εξαφανίζεται εντελώς. Δυστυχώς, το βιβλίο είναι γραμμένο με ένα απολύτως ακατανόητο αλφάβητο. Οι απαντήσεις τις οποίες ελπίζατε να βρείτε παραμένουν άπιαστες.

Ωστόσο, επειδή είστε ένα ευφυές και επίμονο άτομο, όχι κάποιος που τα παραδίδει τα όπλα τόσο εύκολα, κάθεστε κάτω και ξεκινάτε να μελετάτε το βιβλίο με τρόπο μεθοδικό. Το ένστικτό σας σας λέει ότι το βιβλίο αυτό μπορεί να κρύβει το μυστήριο της πόλης. Ότι οι ακατανόητες λέξεις μπορεί να αφηγούνται την ιστορία που θα γεμίσει τα κενά. Αν κατορθώνατε να αποκωδικοποιήσετε το αλφάβητο και διαβάσετε το βιβλίο, θα είχατε την εξήγηση: θα γνωρίζατε πού είστε και πώς φτάσατε ως εκεί, ποιος ήταν εκεί πριν από εσάς και, ίσως πιο σημαντικό, γιατί η πόλης καταστράφηκε. Γιατί, τελικά, είναι αυτό το τελευταίο που σας ενδιαφέρει πιο πολύ. Ίσως η πόλη με τα κενά να μην είναι το παρελθόν, αλλά το μέλλον. Αλλά τότε, η αναζήτησή σας σταματά ξαφνικά και ξυπνάτε.

Γρήγορα, πριν το όνειρο - αιθέρια καθώς είναι τα όνειρα, ασταθή στη σύστασή τους, αναξιόπιστα στην αφοσίωσή τους - σβηστεί από τη μνήμη, τρέχετε να γράψετε αυτό που είδατε στις περιπλανήσεις του νου σας. Διαβάζετε και ξαναδιαβάζετε αυτό που γράψατε. Ξαναζείτε το όνειρό σας. Αν μόνο δεν ήσασταν τόσο σίγουρος ότι ονειρευόσασταν! Το όνειρό σας ήταν τόσο πραγματικό, και όσο πιο πολύ διαβάζετε γι’ αυτό, τόσο πιο αληθινό γίνεται. Αν κάποιος άλλος διάβαζε αυτό που γράψατε, πιθανόν να είχε πειστεί ότι δεν είσαστε ένας ονειροπόλος, αλλά ένας παραμυθάς, ή ένας δημιουργός μύθων, ή ένας αρχαιολόγος, ή ένας ιατροδικαστής ή – τελικά - ένας αναζητητής της αλήθειας υπό οποιαδήποτε αμφίεση.

Ένα μυθιστόρημα

Στο μυθιστόρημα του Χόρχε Βόλπι «Αναζητώντας τον Κλίνγκσορ», το κωδικοποιημένο βιβλίο είναι το βιβλίο της Φύσης. Τα ακατανόητα γράμματα είναι πρωτόνια, ηλεκτρόνια και ουδετερόνια, ο πολύχρωμος ζωολογικός κήπος των στοιχειωδών σωματιδίων. Το όνειρο εξελίσσεται μέσα στην αρχή της απροσδιοριστίας του Χάιζενμπεργκ. Ως αναγνώστης, βρίσκετε τον εαυτό σας να ονειρεύεται μέσα στην ιστορία του Βόλπι.

Αφηγητής σας είναι ο Γκούσταβ Λινκς, μαθηματικός και αυτόπτης μάρτυς της απίστευτης επανάστασης της Φυσικής που συνέβη κυρίως στη Γερμανία ανάμεσα στο τέλος του 19^ου αιώνα και την αρχή του 20ού. Η Νέμεσίς του είναι ένας νεαρός φυσικός και αξιωματικός της Αμερικανικής αντικατασκοπείας, με το πολλά υποσχόμενο όνομα Φράνσις Μπέικον.

Μερικές φορές η αφήγηση – το όνειρό σας ως αναγνώστη- γλιστράει τόσο ανεπαίσθητα ανάμεσα στον Μπέικον και στον Λινκς, σαν αυτοί οι δύο χαρακτήρες να ήταν τελικά ένας. Ο περίεργος δυισμός επιμένει σε όλη τη διάρκεια της πλοκής.

Μην ξεχνάτε, βρίσκεστε στα παράδοξα τοπία της κβαντικής ταχυδακτυλουργίας του Χάιζενμπεργκ, όπου τίποτα δεν μπορεί να καθοριστεί με ακρίβεια. Πρέπει να αποδεχτείτε το αμφίρροπο, την απροσδιοριστία της πραγματικότητας.

Οι ήρωες του Βόλπι είναι υπό αυτή την έννοια πολύ αληθινοί, όλη η κουστωδία –Αϊνστάιν, Μπορ, Κουρτ Γκεντλ, Νέιμαν, Σρόντινγκερ – τα μέλη ενός τάγματος θρυλικών σύγχρονων ιπποτών που αναζητούν την Τελική Απάντηση, την Αλήθεια, το Άγιο Δισκοπότηρο.

Ο Κλίνγκσορ, το κωδικό όνομα του διαρκώς ξεγλυστρώντα κακού, αυτόν που ο Μπέικον αναζητεί με μονομανία μαζί με την αμερικάνικη κυβέρνηση – για να μην αναφερθούμε και στους σοβιετικούς- είναι ένας ήρωας που τον μοιράζεται ο Βόλπι με τον Βάγκνερ. Ο Κλίνγκσορ, μια σκανδιναβική ενσάρκωση του κακού που γνωρίζει τα πάντα, ένας εωσφόρος του αρκτικού κύκλου που πρωταγωνιστεί στον «Πάρσιφαλ», είναι επίσης το κωδικό όνομα του μυστηριώδους επικεφαλής της επιστημονικής ερευνητικής προσπάθειας των Ναζιστών.

Ακόμα ένας δυισμός, άλλη μία ιστορία τυλιγμένη μέσα σε μια άλλη ιστορία, άλλο ένα βιβλίο μέσα σε ένα βιβλίο, πολλαπλότητες που αντανακλώνται και αυτό-αντανακλώνται επ’ άπειρον.

Σημειώστε παρακαλώ, ότι μέχρι σήμερα επιμένει μια φήμη ότι ο Φράνσις Μπέικον, αυτός που διατύπωσε την επιστημονική μέθοδο, ήταν στην πραγματικότητα το alter ego του συγγραφέα Γουίλιαμ Σαίξπηρ. Θα μπορούσαν οι μυθιστορηματικοί χαρακτήρες Φράνσις Μπέικον και Γκούσταβ Λινκς να είναι δύο διαφορετικές εκφάνσεις του ίδιου προσώπου; Σαν τη διττή φύση του φωτός, θα μπορούσε να ήταν ο ένας το κύμα και ο άλλος το σωματίδιο; Μοιάζουν να μοιράζονται πολλά κοινά πάθη, κυρίως με γυναίκες, δημιουργούν δεσμούς με παρόμοιο και συχνά τραγικό τρόπο, εκπέμπουν ισοδύναμα φωτόνια απογοήτευσης, διατρέχουν την ιστορία δίχως να αγγίζονται από τα γεγονότα της, διαφεύγοντος παρά τρίχα από το οτιδήποτε συμβαίνει γύρω τους, συμπεριλαμβανομένων των βομβών που ενίοτε πέφτουν, μέχρι το τελευταίο κεφάλαιο, όταν ο Λινκς, επιταχυνόμενος ανεξέλεγκτα με την ταχύτητα του φωτός χτυπά πάνω στον τοίχο του πεπρωμένου και αποσυντίθεται. Ίσως όχι τόσο απρόβλεπτα, ο Μπέικον εξαφανίζεται στιγμιαία επίσης.

Ένας ονειρότοπος για επιστήμονες

Από πού ήρθαν ο Λινκς και ο Μπέικον; Από πού έρχονται οι ιστορίες; Υπάρχουν έξω από τον νου του συγγραφέα; Και αν ναι, πού; Ανακαλύπτονται τάχα μέσω της εμβάπτισης σε ένα πλατωνικό τοπίο ιδανικών μορφών, ή εφευρίσκονται με τον ίδιο τρόπο, όπως για παράδειγμα, ο ηλεκτρικός λαμπτήρας; Είναι η εγκεφαλική λειτουργία του επιστήμονα παρόμοια με εκείνη του ποιητή, όταν συνθέτουν τα αντίστοιχα έργα τους;

Οι δύο πολιτισμοί (The Two Cultures is the title of an influential 1959 Rede Lecture by British scientist and novelist C.P. Snow.) , φαινομενικά ανόμοιοι και αποκλείοντας ο ένας τον άλλον, πήραν διαζύγιο πριν από πολλούς αιώνες. Ο Πλάτων θα συναινούσε. Στην Πολιτεία του δίνει οδηγίες για τον αποκλεισμό των ποιητών από την πολιτισμένη κοινωνία (ενώ απρόθυμα επιτρέπει μόνο την περιστασιακή ανάγνωση του Όμηρου). Ο Καρτέσιος παγιώνει το διαζύγιο ακόμα περισσότερο, δηλώνοντας ότι οι επιστήμονες ασχολούνται με την ύλη, το res extensa και οι ποιητές, οι συγγραφείς κλπ (και οι ιερείς, η άλλη μεγάλη κατηγορία παραμυθάδων), με το πνευματικό ή αυτό που φανταζόμαστε, το res cogitans.

Στην αρχή του 21^ου αιώνα, αυτό που φανταζόμαστε καταγράφεται με πολύχρωμα χρώματα σε τομογραφίες εγκεφάλων. Αυτό που φανταζόμαστε είναι τώρα ένα πράγμα, ένα μέλος του συνόλου των res extensa. Τα όνειρα είναι επιστημονικά αντικείμενα τα οποία μελετώνται με τον ίδιο τρόπο όπως τα χημικά μόρια. Σύντομα, με την περαιτέρω ανάπτυξη της τεχνολογίας των εγκεφαλικών τομογράφων, οι παρατηρητές των ονείρων στα πανεπιστημιακά εργαστήρια θα μπορούν να παρακολουθούν τα όνειρα στο επίπεδο της συγκέντρωσης νευροδιαβιβαστών και ηλεκτροχημικών ώσεων. Δεν χρειάζεται όμως να περιμένουμε αυτό το εγγύς μέλλον. Με ασφάλεια μπορούμε σήμερα να συμπεράνουμε ότι αυτός που φαντάζεται (ο επιστήμονας ή ο συγγραφέας) και αυτό το οποίο φαντάζεται (η θεωρία ή το μυθιστόρημα) είναι όλα πράγματα. Με αυτήν την έννοια, η επιστήμη και η τέχνη ξαναανακάλυψαν ο ένας τον άλλον με έναν μεταμοντέρνο, κονστρακτιβιστικό, υπερ-υλιστικό τρόπο. Αυτή η καταπληκτική σκέψη επιβεβαιώνει κάτι που ήδη ξέραμε, ότι δηλαδή οι επιστήμονες λένε επίσης ιστορίες. Η εξελικτική θεωρία είναι μία αφήγηση της ζωής στη γη, από τότε που υπήρχαν μόνο άβουλα μεγαλομόρια μέχρι τις μέρες μας όπου κάποιοι συγκεκριμένοι πολυκύτταροι οργανισμοί που οδηγούν αυτοκίνητα και επενδύουν σε χρηματαγορές καταστρέφουν το περιβάλλον σε μια επίδειξη μεγαλομανούς αυτοκαταστροφής.

Η γεωλογία μας λέει μια ιστορία για τον σχηματισμό των ηπείρων και εξηγεί με αυτόν τον τρόπο τη σύνθεσή τους, τη μορφολογία τους, τις πετρελαιοπηγές, αλλά και διάφορα ενοχλητικά φαινόμενα όπως εκρήξεις ηφαιστείων και σεισμοί. Η κοσμολογία εξυφαίνει μια ακόμα μεγαλύτερη σε διάρκεια και εύρος ιστορία, σχετικά με το σύμπαν, πώς προέκυψε όλος αυτός ο πολύπλοκος διάκοσμος των αστέρων και των γαλαξιών από μία καυτή σούπα ενέργειας.

Επιστήμη: ιστορίες μέσα σε ιστορίες, όνειρα μέσα σε όνειρα, πράγματα περί πραγμάτων, εγκεφαλικές περιοχές που αναβοσβήνουν σε μία οθόνη, ντοπαμίνη, σεροτονίνη, όσμωση, μία χημική λειτουργία της συνείδησης. Λογοτεχνία: το ίδιο.

Το πρόβλημα με αυτή την εξισωτική ιδέα ωστόσο, είναι ότι καταργεί τις διαφορές. Το τεχνητό διαζύγιο δεν υπάρχει πια - ζήτω!- και οι αφηγήσεις των δύο πολιτισμών έχουν ξαναενωθεί. Ωστόσο, όπως και ένας μαθητής του Δημοτικού θα μπορούσε να επιβεβαιώσει, τα μυθιστορήματα δεν είναι επιστήμη και η επιστήμη δεν είναι ένα μυθιστόρημα. Αν η επιστήμη και τα μυθιστορήματα ήταν ένα και το αυτό, δεν θα είχαμε ούτε αεροπλάνα, ούτε τηλέφωνα, ή αντιβιοτικά. Η Γη θα έμοιαζε με όποιον τρόπο θέλαμε, επίπεδη, σφαιρική, σαν κουλουράκι, και τα πουλιά, μερικές φορές, θα μιλούσαν και θα προφήτευαν το μέλλον. Θα ζούσαμε μέσα στη φαντασία κάποιου χωρίς προκαθορισμένους φυσικούς νόμους, όπου τα πάντα θα μπορούσαν να συμβούν οποιαδήποτε στιγμή. Τα θαύματα θα ήταν στην ημερησία διάταξη. Ευτυχώς, η εμπειρία μας λέει ότι δεν συμβαίνουν όλα αυτά. Και δυστυχώς, οι εγκεφαλικοί τομογράφοι μας προσφέρουν, τελικά, μόνο ανακεφαλαιωμένες κοινοτοπίες.

Στην πραγματικότητα, δεν είναι μόνο κοινότοπο, αλλά και τελείως λάθος να συμπεραίνουμε ότι οι αφηγήσεις των επιστημόνων και οι αφηγήσεις των συγγραφέων είναι ουσιαστικά ισοδύναμες με τον ίδιο τρόπο που το νερό είναι ουσιαστικά το ίδιο με τον πάγο. Υπάρχει ένα σύνορο, πρέπει να είμαστε σίγουροι γι’ αυτό. Αλλά πού είναι αυτό το σύνορο; Και από τι είναι φτιαγμένο;

Εάν οι ονειρότοποι της επιστήμης είναι διαφορετικοί από τους ονειρότοπους της λογοτεχνίας, τότε πρέπει να βρίσκονται σε τελείως διαφορετικές διαστάσεις. Θα πρέπει να υπάρχει ένα μοναδικό στοιχείο πεμπτουσίας που διαφοροποιεί αυτές τις διαφορετικές κατηγορίες ονειρότοπων πέρα πάσης αμφιβολίας.

Θεωρώ ότι αυτό το στοιχείο υπάρχει. Ονομάζεται πείραμα.

Μέσα στους άπειρους ονειρότοπουςτης φαντασίας υπάρχει μόνο ένας πεπερασμένος αριθμός στους οποίους μπορεί να λειτουργήσει η πειραματική μέθοδος. Αυτοί είναι οι ονειρότοποι των επιστημόνων. Πουθενά αλλού, σε κανέναν άλλον χώρο λογοτεχνικής αφήγησης δεν μπορείς να σχεδιάσεις και να εκτελέσεις πειράματα. Μόνο στους ονειρότοπους που τα πειράματα έχουν έννοια φτιάχνονται επιστημονικές ιστορίες, οι οποίες δοκιμάζονται και εξιστορούνται.

Το εργαστήριο που μοιραζόμαστε

Οι συγγραφείς δεν είναι πειραματιστές, όχι με τον ίδιο τρόπο που είναι οι επιστήμονες. Η λογοτεχνία γίνεται πιστευτή με διαφορετικό τρόπο, δίχως την ανάγκη να αποδείξει ότι οι ιστορίες της είναι όντως έτσι. Απλά φανταστείτε ανθρώπους να φεύγουν από το θέατρο γιατί δεν μπορούν να πιστέψουν ότι οι ηθοποιοί είναι αυτοί που λένε ότι είναι σε ένα έργο. Η αναστολή της δυσπιστίας που απολαμβάνει ένα καλό μυθιστόρημα, ή ένα καλό θεατρικό έργο, δεν χαρίζεται ποτέ σε μια επιστημονική θεωρία. Στην περίπτωση της θεωρίας, το αντίθετο είναι αληθινό. Η αμφιβολία κυβερνά. Ο Πόπερ έχει προτείνει ότι οι επιστημονικές θεωρίες πρέπει να είναι διαψεύσιμες για να τους επιτρέπεται να φέρουν επάξια το όνομά τους. Τα μυθιστορήματα δεν χρειάζεται να είναι έτσι. Δεν μπορείτε να αποδείξετε ότι ο Λινκς ή ο Μπέικον δεν υπήρξαν ποτέ. Όχι μόνο είναι αδύνατον να αποδείξετε ότι ο Βόλπι λέει ψέματα, αλλά δεν έχει και καμία απολύτως σημασία.

Και όμως, αν και διαφορετικοί οι ονειρότοποι των συγγραφέων και των επιστημόνων τέμνονται. Και οι συγγραφείς και οι επιστήμονες, ανήκοντες στο ίδιο ζωικό είδος, με εγκεφάλους καλωδιωμένους με παρόμοιο τρόπο και υποκείμενους στα όρια που θέτουν οι αισθήσεις, μοιράζονται πολλά. Πάνω από όλα, μοιράζονται την ίδια μέθοδο αφήγησης. Και τα μυθιστορήματα και οι επιστημονικές θεωρίες προχωρούν μέσα από διαδοχικές υποθέσεις, αποτυχίες, επαγωγές και διαισθήσεις. Στο τέλος ωστόσο, ένας συγγραφέας παίρνει το Νόμπελ επειδή είπε ψέματα που αποκάλυψαν μια εσωτερική αλήθεια, ενώ ένας επιστήμονας επειδή είπε αλήθειες που αποκάλυψαν το βάθος της συλλογικής μας άγνοιας ή - αν προτιμάτε - τα εσωτερικά ψέματα που μας στοιχειώνουν.

Και η επιστήμη και η λογοτεχνία μοιράζονται το εργαστήριο που ονομάζεται φαντασία, οι ιδέες είναι οι κάτοικοι στον νου και των επιστημόνων και των μυθιστοριογράφων, οι συνεχείς τους μεταλλάξεις και μεταμορφώσεις το υλικό που τροφοδοτεί τους εγκεφάλους τους για να παράξουν το έργο τους.

Μέσα σε αυτό το κοινό εργαστήρι, συχνά ανακαλύπτουν και οι δυο τους την ίδια τελικά αλήθεια. Σαν τον Κλίνγκσορ και το Γκρααλ, όπως η Φυσική και Θεωρία του Παντός, όπως το μυθιστόρημα του Βόλπι και κάθε μυθιστόρημα ή επιστημονική θεωρία, ένα μονοπάτι διανοίγεται εκεί που δεν υπήρχε τίποτα πριν, ένας δρόμος ανακαλύπτεται μέσα στο σκοτάδι, μια ιστορία λέγεται, για να συμπληρώσει τα κενά και να προσφέρει απαντήσεις σε αναπάντητα ερωτήματα, για να φτάσει τελικά στο τελικό κενό που πάντα μας αναμένει κουλουριασμένο μέσα στον πυρήνα της κάθε ιστορίας.

Και σε αυτό το τελικό, πυρηνικό κενό, τόσο οι μυθιστοριογράφοι όσο και οι συγγραφείς θα βρίσκουν πάντα την αρχή μιας ακόμα ιστορίας.

Διάλεξη επ’ ευκαιρία της επίσκεψης του Χόρχε Βόλπι στην Αθήνα (11.12.07)

«O κώδικας του Αρχιμήδη»

Η ιστορία του Παλίμψηστου του Αρχιμήδη είναι μυθιστορηματική. Ο μεγάλος μαθηματικός και μηχανικός έζησε στις Συρακούσες τον 3^ο αιώνα π.Χ., ωστόσο το συγκεκριμένο αντίγραφο έγινε από κάποιον άγνωστο γραφιά τον 10^ο αιώνα. Τρεις αιώνες αργότερα το αντίγραφο ξύθηκε για να δημιουργηθεί ένα τελείως διαφορετικό βιβλίο. Μοναχοί (κατά πάσα πιθανότητα στο μοναστήρι του Αγίου Σάββα ανατολικά της Βηθλεέμ) δίπλωσαν ύστερα τις σελίδες του βιβλίου και το μετέτρεψαν σε προσευχητάρι. Ευτυχώς, το ξύσιμο δεν ήταν τέλειο, και το 1906 το παλίμψηστο εμφανίστηκε στην Κωνσταντινούπολη, στα χέρια του Δανού φιλόλογου Γιόχαν Λούντβιχ Χάιμπεργκ, ο οποίος το μελέτησε και έκανε την πρώτη παγκόσμια δημοσίευση των έργων. Το παλίμψηστο θα εξαφανιστεί για το μεγαλύτερο μέρος του 20^ου αιώνα, μέχρι τις 29 Οκτωβρίου 1998 όταν, σε δημοπρασία στην οποία συμμετείχε ανεπιτυχώς το Ελληνικό Δημόσιο, κατακυρώνεται σε έναν ανώνυμο συλλέκτη. Η τιμή: 2 εκατομμύρια δολάρια. Είχε προηγηθεί δικαστικός αγώνας του Πατριαρχείου Ιεροσολύμων εναντίον του Οίκου Δημοπρασιών Christies, επίσης ανεπιτυχής. Ο άγνωστος συλλέκτης φρόντισε να δοθεί το παλίμψηστο προς μελέτη στον εκλεκτό Γουίλιαμ Νόελ, διευθυντή του Μουσείου Τέχνης Walters της Βαλτιμόρης, και έναν από τους συγγραφείς του βιβλίου. Θα πρέπει να είμαστε μάλλον ευγνώμονες για την έκβαση τούτη. Ο Νόελ, μαζί με τον κλασικιστή Ρέβιελ Νετζ του Πανεπιστήμιου του Στάνφορντ, κατάφεραν με τις πιο σύγχρονες μεθόδους της τεχνολογίας, αλλά και τις γνώσεις της συγκριτικής φιλολογίας, να διαβάσουν τα χαμένα κείμενα και να μας προσφέρουν αυτό το ανεκτίμητο ντοκουμέντο αρχαίας σοφίας.

Ο «Κώδικας» είναι ένα από τα τρία βιβλία του Αρχιμήδη που είναι γνωστά, ωστόσο πολλά από τα μέρη του δεν είχαν μέχρι σήμερα πλήρως αποκωδικοποιηθεί. Συμπεριλαμβάνει επτά από τα έργα του Αρχιμήδη, εκ των οποίων «η μέθοδος επί των μηχανικών θεωρημάτων» και «το Στομάχιον» αποτελούν τα μοναδικά σωζόμενα αντίγραφα. Το παλίμψηστο περιέχει και έργα τρίτων, του πολιτικού Υπερείδη, ένα σχόλιο για τον Αριστοτέλη και ένα έργο του Αλέξανδρου του Αφροδισέα. Ωστόσο, είναι η μορφή του Αρχιμήδη, του πρώτου ίσως επιστήμονα στην ιστορία (με τη σύγχρονη έννοια της επιστήμης), που καθιστά το ενδιαφέρον της σύγχρονης αποκρυπτογράφησης απαράμιλλο.

Οι δύο Αμερικανοί συγγραφείς παίρνουν σειρά καθώς εναλλάσσουν κεφάλαιο με κεφάλαιο τις προσωπικές τους αφηγήσεις. Ο Νόελ εξηγεί το ιστορικό του παλίμψηστου, και τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιήθηκε η πολυφασματική απεικόνιση με ακτίνες Χ για να αποκαλυφθεί το ξεθωριασμένο κείμενο. Ο Νετζ περιγράφει τα μαθηματικά του Αρχιμήδη, και τη σημασία της αποκωδικοποίησής του για την ιστορία των μαθηματικών. Οι αρχαίοι Έλληνες προσέγγιζαν τα μαθηματικά με οπτικό τρόπο και κάθε προσπάθεια αποκρυπτογράφησης οφείλει να λαμβάνει υπόψη της την ιδιαιτερότητα αυτή. Τα διαγράμματα και οι επεξηγήσεις αποκάλυψαν μια σειρά από εντυπωσιακές επινοήσεις του μεγάλου μαθηματικού της Ελληνιστικής περιόδου, λύσεις σε προβλήματα που θα ανακάλυπταν ξανά μετά από αιώνες ο Νεύτωνας και ο Leibnitz χρησιμοποιώντας τον ολοκληρωτικό λογισμό.

Ξεχωρίζει επίσης η έννοια του απείρου, και ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίστηκε από τον Αρχιμήδη. Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν μια ανήσυχη σχέση με το άπειρο θεωρώντας το ταυτόσημο με την αταξία και το χάος. Ο Νετζ μας παρουσιάζει κείμενο του Αρχιμήδη που αναφέρεται στη σύγκριση δύο απείρων συνόλων, προτείνοντας ότι έχουν το ίδιο μέγεθος επειδή μπορούν να μπουν σε μια μονοσήμαντη αντιστοιχία. Σήμερα, οι μαθηματικοί χρησιμοποιούν την ίδια λογική για να εξετάσουν αν δύο σύνολα είναι ισοδύναμα σε μέγεθος. Η σημασία της ανακάλυψης αυτής είναι μεγάλη διότι, αν εξαιρέσει κανείς κάποιες ιδέες για το άπειρο που βασάνισαν το μυαλό του Γαλιλαίου, η ιδέα του απείρου επανήλθε στα σύγχρονα μαθηματικά δύο χιλιάδες χρόνια μετά τον Αρχιμήδη, χάρη στο μεγάλο Γερμανό μαθηματικό Γεώργιο Κάντωρ.

Μία ακόμα ανακάλυψη των μελετητών ήταν ο υπολογισμός του Αρχιμήδη για το εμβαδόν κάτω από μια παραβολή, και η ανάλυση ενός παιδικού παζλ με το όνομα Στομάχειον. Το τελευταίο, αν και πολλά σημεία δεν έχουν αποκρυπτογραφηθεί πλήρως, θεωρείται ως το μοναδικό σωζώμενο έργο αρχαιοελληνικών συνδιαστικών μαθηματικών.

Η άψογη μετάφραση του Τεύκρου Μιχαηλίδη δείχνει ιδιαίτερο μεράκι, προσοχή στη λεπτομέρεια, και μια πνευματική συγγένεια ανάμεσα σε συγγραφέα και μεταφραστή που λειτουργεί προς όφελος του αναγνώστη. Μπορεί να μην έχουμε το παλίμψηστο στην προθήκη ενός εκ των Μουσείων μας - να το καμαρώνουμε χωρίς να καταλαβαίνουμε πολλά - μπορούμε ωστόσο να διατρίψουμε στην πεμπτουσία του, μέσα από τις σελίδες του εξαιρετικού αυτού πονήματος.

Απόσπασμα από το βιβλίο

Με ούριο άνεμο δεν χρειάζονταν περισσότερες από δύο εβδομάδες για να φτάσει το πλοίο με το γράμμα του Αρχιμήδη από τις Συρακούσες στην Αλεξάνδρεια. Μετά τη θυσία του Ποσειδώνα, ένδειξη ευγνωμοσύνης για το ασφαλές ταξίδι, κάποιος θα μετέφερε τον κύλινδρο στον αποδέκτη του, εναποθέτοντάς τον στα ασφαλή χέρια του υπεύθυνου λόγιου και εραστή των κυλίνδρων, του Ερατοσθένη.

Προφανώς ο Ερατοσθένης θα τοποθέτησε την επιστολή του Αρχιμήδη στο τμήμα επιστημονικών έργων της βιβλιοθήκης ανάμεσα στους άλλους κυλίνδρους με τις πραγματείες του ίδιου συγγραφέα. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι παράγγειλε αμέσως αντίγραφα της επιστολής, αν λάβει κανείς υπόψιν του τη διατυπωμένη ελπίδα του Αρχιμήδη ότι οι επερχόμενες γενεές θα διάβαζαν την επιστολή του. Ενδεχομένως ένα από τα αντίτυπα θα τοποθετήθηκε στον ναό του Σαράπιδος.